TÜRKİYE'DE ENDÜSTRİYEL TASARIMIN DURUMU VE GELİŞMESİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

Endüstriyel ürün tasannu kavramının Türkiye'ye ilk girişten bu yana yaklaşık çeyrek asır geçti. Bu süre içerisinde, üniversitelerdeki endüstri tasarımı eğitimi veren bölümlerin sayısı artarken, doğal olarak mezun tasarımcıların sayısında da oldukça hızlı bir artış yaşandı. Ancak eğitim alanındaki bu hızlı yayılma, Türkiye'de endüstriyel ürün tasarımının sağlıklı bir gelişme içinde olduğu sonucunu rahatlıkla çıkara-bileceğimiz anlamına da gelmiyor. Aslında endüstriyel tasarım olgusunun Türkiye'deki gelişimiyle ilgili kapsamlı bir değerlendirme olanağından bu alandaki ampirik çalışmaların azlığı nedeniyle yoksunuz. Bu makale konuyu karşılaştırmalı bir alan çalışmasıyla inceleyerek, ürün tasarımının yeni endüstrileşen bir ülke olan Türkiye'deki gelişmesinin elqtirel bir analizi yolunda tartışma başlatmayı amaçlamaktadır. Her ne kadar kapsam açısından sınırlı da olsa, makalede sunulan bulguların, Türkiye'de tasanm olgusuna yeni, taze bir yaklaşımın gelişmesi için yardımcı olabileceği düşünülmektedir. Türkiye ile karşılaştırılacak diğer yeni sanayileşen ülkeler uyguladıkları gelişme stratejilerindeki farklardan dolayı, ekonomi literatüründeki ihracata yönelik Güney Doğu Asya ve iç pazara dayalı bir gelişme gösteren Latin Amerika ülkeleri olarak iki ana grupta incelenmektedir. Bu çalışmadaki anket bulgulannın karşılaştınlmasında, Türkiye ve bu diğer iki yeni endüstrileşen ülke grupları temel alınmıştır. Anket bulgulannın sunumu öncesinde, Türkiye'de endüstriyel ürün tasarımının tarihsel bir arka planını çizmek amacıyla, konuyla ilgili kaynakların bir taraması yapılarak, tasarımın Türkiye'deki gelişimi kısaca özetlenmiştir. Ürün tasarımı olgusunun Türkiye'nin gündemine ilk girişi 1960'Iı yıllann başında, ithal ikameci sanayileşme planlannın uygulanmaya başladığı döneme denk düşer. Benzer birçok başka ülkede de olduğu gibi, endüstrileşmenin doğal olarak yeni ürün tasanmma gereksinim yaratacağı düşüncesiyle, tasanm okullarının kurulması çalışmalan başlatılır. İthal ikameci sanayileşmenin olgunlaşma dönemine girdiği 1970'lerde ilk tasarım okulları kurulur, fakat, bir iki istisnai durum dışında, endüstri ve siyasi iktidann ürün tasarımına karşı duyarsız ve tasarımın yapabileceği ticari, ekonomik katkıya ilgisiz oldukları gözlenir. Ancak 1980'li yılların dışa açık politikalarının bir etkisiyle 80'Ierin sonu 1990'lı yılların başlarında bazı endüstri kollannda ürün tasarımı etkinlikleri yaygınlık kazanmaya başlar. Bu anlamda tarihsel gelişme çizgisi açısından Türkiye, Latin Amerika'daki yeni sanayileşen ülkelere benzer bir görünüm sergiler. Anket sonuçlannın karşılaştırmalı bir analizi de, ürün tasanmım özendiren ve engelleyen unsurlar, tasanmın rolü, tasarımcılann bilgi ve yetenekleri konusunda Türkiye'nin Güney Doğu Asya'daki Kore, Tayvan gibiyeni sanayileşen ülkelerden çok Arjantin, Meksika gibi Latin Amerika'daki ülkelere yakın olduğunu doğrulamaktadır. Bulgulardan çıkartılabilecek sonuçlardan bazıları şöylece özetlenebilir; endüstriyel ürün tasarımının ancak rekabetçi bir endüstriyel gelişmenin gereksinim duyduğu bir etkinlik olduğu, ve Güney Doğu Asya'daki gibi dışa açık rekabetçi ekonomilerde iç pazara dayalı bir endüstrileşmenin gerçekleştiği ülkelere oranla daha fazla geliştiği. Ayrıca, ürün tasarımının Türkiye'deki temel işlevinin yeni ürün yaratımına katkıdan çok, varolan ürün ve örneklerin uyarlanmasına yönelik olduğu ve tasarım eğitimi ile endüstrinin ihtiyaçları arasında sağlıklı bir ilişki olmadığı da bulgulara eklenebilir. Türkiye'de tasanm konusunda araştırılmayı bekleyen bir çok nokta vardır ve ancak bu tür çalışmaların yardımıyla endüstriyel ürün tasarımını küreselleşen pazarlarda ül Kem izin rekabet gücünü artıracak bir öge olarak kavramak ve uygulamak mümkün olacaktır.