RUS DİLİ VE TÜRK LEHÇELERİNDE KALEME ALINAN KAYNAKLARIN TÜRKİYE'DEKİ HALK BİLİMİ ARAŞTIRMALARINA KAZANDIRILMASI SORUNU

1 Mireli Seyidov'un "Ulduz" dergisinin 1981 tarihli 8. sayısında yayımlanan "Altın Muharibin Soy-Etnik Talihi Hakkında" (Kardeş Edebiyatlar, S. 2-3-4-5, Erzurum 1982¬1983) adlı makalesi, N. K. Antonotfun 1961 yılında "Arheologiçeskiy Sbornik"in 3. sayısında yayımlanan "Yakutlar (Sahalar) ın Olonkho Destanı Hakkında Bazı Notlar" (Kardeş Edebiyatlar, S. 4, Erzurum 1982) adlı makalesi, Rahmankul Berdibayev'in 1979 yılında "Sovetskaya Tyurkologiya"nın 3. sayısında yayımlanan "Türk ve Moğolların Epik An'ane Sisteminde Hikayecinin Rolü" (Kardeş Edebiyatlar, S. 6, Erzurum 1983) adlı makalesi, F. UrmançeyeVm "Orta Asya Türk Tarihi ve Folklorunda Boz/Ak Kurt" (Kardeş Edebiyatlar, S. 7, Erzurum 1983) ve 1980 yılında "Sovetskaya Tyurkologiya"nın 4. sayısında yayımlanan "Cik Mergen Hikayesinde Türk Destan
18
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
Örnekleri" (Kardeş Edebiyatlar, S. 9, Erzurum 1985) adlı makaleleri, S. KaskabasoVun 1970 yılında "Sovetskaya Tyurkologiya"nın 3. sayısında yayımlanan "Kazak Türklerinde Peri-Masalı Kahramanları" (Kardeş Edebiyatlar, S. 10, Erzurum 1985) adlı makalesi, A. Derbisalin'in 1981 yılında "Sovetskaya Tyurkologiya"nın 3 sayısında yayımlanan "Kazak Türklerinde Akın Sanatı ve Tolgavın Özellikleri" (Kardeş Edebiyatlar, S. 14, 1986) adlı yazısı, S. S. Surazakov'un 1973 yılından yayımlanan "Maaday-Kara Altayskiy Geroiçeskiy Epos" adlı kitabın girişine yazdığı "Hikayeci A. G. Kalkin'in Biyografisi" (Kardeş Edebiyatlar, S. 14, 1986) adlı yazısı, İ. V. Puhov'un 1973 tarihli "Maaday-Kara Altayskiy Geroiçeskiy Epos" adlı kitabın girişine yazdığı "Maaday Kara Destanı" (Kardeş Edebiyatlar, S. 14-15, 1986-1987) adlı yazısı, R. A. Palikna-V. N. Tadıkin-İ. P. Edokov-V. İ. Edokov ve N. İ. Şatinova tarafından 1980 yılında "Sovetskaya Tyurkologiya"nın 2. sayısında yayımlanan "Sazon Saymoviç Surazakov" (Kardeş Edebiyatlar, S. 15, 1987) adlı makalesi, Türkiye'de ilk defa Mehmet Tezcan gibi isimler sayesinde Türkçeye kazandırılarak "Kardeş Edebiyatlar" dergisinde yayımlanmıştır.
2 "Kardeş Edebiyatlar" dergisinin geçmişte yerine getirdiği işlevi, bugün Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Müdürü Fikret Türkmen'in yönetiminde yayımlanmakta olan "Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi", bünyesinde yer verdiği genelde Türkoloji, özelde Türk halk bilimi konu tercüme (Rusça, Çince) ve aktarmalarla (Türk lehçeleri) çok daha akademik bir düzeyde yerine getirmektedir.
3 Orta Çağ Avrupa destanlarındaki Türk izlerini kapsamlı bir şekilde ortaya koyan eserin vaktiyle dilimize yapılan yayımlanmamış tercümesi, halen Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'nde Ter/132 koduyla saklanmaktadır.
4 1920'li yıllarda Türkmenistan'ın çeşitli bölgelerine araştırma gezileri düzenleyen V. Uspenskiy ile V. Belyayev'in bu kitabı, anılan araştırma gezileri sonrasında kaleme alınmıştır. Türkmen müziği ve bahşılarıyla ilgili olan bu çalışmada özellikle Türkmen bahşıları hakkında ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. İki bölümden oluşan kitabın Viktor Belyaev tarafından kaleme alınan "Turkmenskaya Muzıka" başlıklı birinci bölümünde, Türkmen müziğinin genel karakteri tespit edilerek bahşıların kullandıkları dutarla ilgili efsaneler aktarılmış, belli başlı Türkmen bahşılarının isimleri, çıraklarıyla birlikte sıralanmıştır. Kitabın V. Uspenskiy tarafından kaleme alınan "Moya Muzıkalno-Etnografiçeskaya Ekspeditsiya v Turkmenistan v 1925-26 Godu" başlıklı ikinci bölümünde Merv, Tahta-Bazar, Serahs, Tahta, Porsi gibi merkezlerden derlenen şiirlere notalarıyla birlikte yer verilmiştir. Bu şiirlerin çoğu, Türkmen destanlarından, özellikle de Köroğlu destanından alınmıştır. Türkmen destanlarını icra eden bahşılarla onların kullandıkları müzik aletleri hakkında kapsamlı bilgiler veren kitap, sadece Türkmen müziği ve destan geleneği açısından değil, Türkiye sahası âşık tarzı şiir geleneği bakımından da önem taşımaktadır.
5 1985 yılında Aşgabat'ta yayımlanan kitabın konusunu Türkmen bahşılık geleneği oluşturmaktadır. Çalışmada özellikle Türkmen bahşılık geleneğinin müzik boyutu üzerinde durulmakla birlikte, bahşıların destan anlatma geleneği ve anlattıkları destanlar hakkında da değerlendirmeler yapılmıştır. Türkmen destanlarının bahşılarla ilişkisi bağlamında ayrıntılı bilgiler veren kitap, Türkmen bahşılık geleneği için temel başvuru kaynaklarındandır.
19
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
6 Güney Sibirya Türklerinin dünya görüşleri üzerine yazılan en kapsamlı eser olma özelliği taşıyan bu üç ciltlik çalışma, Metin Ergun tarafından dilimize çevrilmekte olup, 2012 yılı içerisinde Türkiye'deki halk bilimcilerin kullanımına sunulacaktır (E. L. L'vovo- İ. V. Oktyabrskaya-A. M. Sagalayev-M. S. Usmanova, "Traditsionnoe Mirovozzrenie Tyurkov Yujnoy Sibiri: Prostranstvo i Vremya. Veşçnıy Mir", Novosibirsk 1988; E. L. L'vovo- İ. V. Oktyabrskaya-A. M. Sagalayev-M. S. Usmanova, "Traditsionnoe Mirovozzrenie Tyurkov Yujnoy Sibiri: Çelovek. Obşçesvo", Novosibirsk 1989; A. M. Sagalayev-İ. V. Oktyabrskaya, "Traditsionnoe Mirovozzrenie Tyurkov Yujnoy Sibiri: Znak i Ritual", Novosibirsk 1990)
7 Türkçeye kazandırılması gereken kitap, Türk halklarının mitolojik tasavvurlarının Fin-
Ugor halkları (Ugor, Perm, Sami, Fin, Samoyed, Yukagir adı verilen kollara mensup Mari, Perm, Mansi, Lapon gibi halklar) üzerindeki etkilerini ortaya koyması ve Umay'la ilgili inanış ve uygulamalara kapsamlı bir şekilde yer vermesi bakımından önemlidir. Söz konusu eser, Naile Hazıcaze ile Pervin Ergun tarafından Türk Dil Kurumu'nun "Türklük Bilimi (Türkoloji) Alanında Yabancıların Eserlerinin Türkçeye Çevrilmesi Projesi" kapsamında dilimize çevrilmektedir. Bilebildiğimiz kadarıyla, halk bilimi alanına girip de proje kapsamında yayımlanması planlanan tek eser, bu kitaptır.
8 Kitap, Türk (Sibirya) Şamanizmi üzerine hazırlanmış önemli bir çalışmadır. Söze, Sibirya Türklerinin Şamanizmi üzerine yapılan araştırmalar hakkındaki değerlendirmelerle başlayan eser, "Şamanizmin Animistik Görüşleri" (Üst Dünya Tanrı ve Ruhları, Alt Dünya ve Sakinleri, Orta Dünya ile İlgili Animistik Görüşler, Şamanların Koruyucu ve Yardımcı Ruhları), "Şamanlık Yetisinin Alınması" (Şaman Adayının Hastalığı ve Seçilmişlik Düşüncesi, Şamanlığa Geçiş Törenleri, Şamanların Tören Malzemeleri), "Şamanlar ve Düzenledikleri Törenler" (Şaman Ayinleri, Sibirya Türklerinin Hayatında Şamanların Rolü) başlıklı bölümlerden oluşmaktadır. Dilimize Metin Ergun tarafından kazandırılan ve yayımlanmayı bekleyen eserin Sibirya Türk Şamanizmi araştırmaları içerisindeki yeri hakkında söyleyebileceklerimiz, L. P. Potapov'un eseri hakkında söylediklerimizin aynıdır. L. P. Potapov ile A. N. Alekseyev'in eserlerinden doğrudan yararlanabilen araştırıcılar, kendilerinin bugün fark ederek üzerinde yoğunlaşmayı düşündükleri pek çok hususun, bu iki isim tarafından çok daha önce fark edildiğini ve kapsamlı bir şekilde ele alındığını göreceklerdir. Alekseyev'in çalışması, araştırıcılara, eski Türklerdeki Tefin inancının günümüz Sibirya Türklerindeki son durumunu, ayrıntılı bir şekilde görme imkânı verecektir.
9 Basilov'un kitabı da Türk Şamanizmi araştırmalarında önemli bir yere sahiptir. "Giriş"in yanı sıra "Mesleği: Şaman", "Yardımcı Ruhlar", "Seçim. Şamanın Yolları", "At Olarak Tef", "Kuyruklu Kaftan ve Şeytan Boynuzu Taç", "Tek Aktörlü Tiyatro", "Şaman ve Cinsiyet", "Şamanizmin Düşüşü" başlıklı bölümlerden oluşan kitap, Potapov ile Alekseyev'in kitaplarıyla birlikte Türkçeye kazandırıldığı takdirde, Türkiye'deki inanç (din) ve halk bilimi araştırmalarına yöntem, değerlendirme ve yorum bakımlarından ciddi katkılarda bulunacaktır.
10 Türk inanç sistemi içerisinde önemli bir yere sahip olan "kült"ler, başta Abdülkadir İnan, Hikmet Tanyu ve Ahmet Yaşar Ocak olmak üzere, Türkiye'deki birkaç
20
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
araştırıcının ilgi alanına girebilmiştir. Türkiye Türkolojisinin, kült konulu çalışmalar söz konusu olduğunda, Metin Ergun, Pervin Ergun, Fuzuli Bayat, Yaşar Kalafat gibi isimlerin son dönemlerde yayımladıkları bazı önemli çalışmalara rağmen, çok da iyi bir durumda olmadığı görülmektedir. Kült çalışmalarının Türk inanç sistemini, mitolojiyi, Türk topluluklarının tarihini, yaşadıkları sosyal, kültürel ve inançsal değişim ve dönüşümü çok iyi bir şekilde bilmeyi, kapsamlı ve derinlikli alan araştırmalarını ve dinler tarihi üzerine uzmanlaşan akademisyenlerle işbirliğini gerektirdiği göz önünde tutulduğunda, Türkiye Türkolojisinin kült konulu çalışmalarda neden beklenen düzeye gelemediğini anlamak çok daha kolay olacaktır. Batıda ve doğuda yapılan kült konulu çalışmaların takip edilmemesi, bu çalışmaların Türkçeye kazandırılmaması da hem yöntem hem de malzeme sıkıntısına yol açmaktadır. Türkiye Türkolojisi, bu bağlamda kendisini hem yöntem ya da bakış açısı, hem de malzeme bakımından geliştirmek zorundadır. Türkiye dışında, özellikle de eski Sovyetler coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarının inanç sitemleri içerisinde önemli bir yere sahip olan kültleri, bugüne kadar Rus ve Türk araştırıcılar tarafından doğrudan ya da dolaylı bir şekilde araştırılmış, ortaya Türkiye Türkolojisinin hem yöntem ve bakış açısı, hem de malzeme bakımından yararlanabileceği önemli çalışmalar konulmuştur. Makale bazında L. P. Potapov'un "Kult Gor na Altaye" (Altay'da Dağ Kültü) (Sovetskaya Etnografiya, 2, 1946, s. 145-160) başlıklı makalesi, kitap bazında ise Basilov'un anılan kitabı dikkat çekmektedir. Potapov'un makalesi, Altay'daki dağ kültünü kapsamlı bir şekilde ele alırken, Basilov'un kitabı da Orta Asya'daki Müslüman Türk topluluklarının, İslam dininden önce de var olan fakat İslam'la birlikte İslamileştirdikleri kültleri üzerinde kapsamlı bir şekilde durmuştur. Pirler ve evliyaları kapsamlı bir şekilde ele alması ve evliya ve pir inancının kökenlerini ortaya koyması bakımından son derece önemli olan kitapta girişi, "Müslüman Aziz Olarak Pagan Tanrılar" (Tarım Kültünün Pirleri, Yağmur İyesi, Şamanların Piri, Müzisyenlerin ve Şarkıcıların Piri), "Atalar Kültü İnancının Bakiyesi Olarak Evliyalar", "Evliya Kültünde Şamanizm Kalıntıları", "Evliya Kültündeki En Eski Dini Biçimlerin Kalıntıları" başlıklı bölümler izlemiştir.
11 Mitoloji araştırmalarında önemli bir yeri olan Rus bilim adamı Meletinskiy'in 408 sayfalık çalışmasının Türk diline kazandırılması, Türkiye'deki özelde mitoloji, genelde halk bilimi araştırmaları için bir gerekliliktir. Meletinskiy'in kitabı, 2000 yılında "The Poetics of Myth" adıyla İngiliz dilinde de 2000 yılında yayımlanmıştır. Rus folklor araştırmalarının önemli isimlerinden olan Meletinskiy'in bazı makalelerinin de Türk diline kazandırılmasında yarar vardır. Meletinskiy'in bazı önemli makaleleriyle bibliyografyasına, http://www.ruthenia.ru/folklore/meletinsky3.htm adresinden kolaylıkla ulaşılabilmektedir.
12 W. Radloff'un Türkiye'de kısaca "Proben" diye bilinen çok ciltli kitabının 8. cildi, Türkiye'de ancak 1998 yılında Saim Sakaoğlu ve Metin Ergun tarafından yayımlanabilmiştir: Dr. Wilhelm Radloff-Dr. Ignaz Künos, "Proben Der Volkslitteratur der Türkischen Stâmme VIII", (hzl. Saim Sakaoğlu-Metin Ergun), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
13 Türkoloji araştırmalarının önemli ismi W. Raldoff'un 1866 yılında Sankpeterburg'da yayımladığı "Obraztsı Narodnoy Literaturı Tyurkskih Plemen' Jivuşçih v Yujnoy Sibiri i
21
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
Cungarskoy Stepi" (1. c.) adlı kitabı, Türkiye'de ancak 1999 yılında dilimize çevrilerek yayımlanabilmiştir: Dr. Wilhelm Radloff, "Türklerin Kökleri Dilleri ve Halk Edebiyatı", (hzl. Mehmet Hengirmen-vd.), Ekav Yayınları, Ankara 1999. Anılan kitabın ikinci cildi yine Sankpeterburg'da 1868 yılında yayımlanmıştır. Bu cilt de Mehmet Hengirmen ve diğerleri tarafından Türkiye'de 1999 yılında yayımlanmıştır: Dr. Wilhelm Radloff, "Türklerin Kökleri Dilleri ve Halk Edebiyatı II", (hzl. Mehmet Hengirmen-vd.), Ekav Yayınları, Ankara 1999. "Proben"in birinci ve ikinci ciltleri, Amerika'da 1967 yılında herhangi bir değişiklik yapılmadan olduğu gibi yayımlanmıştır. Hengirmen ve diğerlerinin hazırladıkları ciltlerden ikincisi, Almanca neşre dayanmaktadır.
14 "Proben"in yedinci cildi ise 2010 yılında Tülay Çulha tarafından yayımlanabilmiştir: W. Radloff, "Proben Der Volkslitteratur der Türkischen Stâmme Kuzey Türk Boylarının Halk Edebiyatından Örnekler VII", (hzl. Tülay Çulha), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul 2010.
15 W. Radloff'un 1885 yılında yayımladığı "Proben"in beşinci cildinde ("Obraztsı Narodnoy Literaturı Severnıh Tyurkskih Plemen", 5. c., Sankpeterburg 1885) yer alan "Manas Destanı" dilimizde tam metin halinde ancak 1995 yılında yayımlanabilmiştir: Wilhelm Radloff, "Manas Destanı Kırgız Türkçesi Metin-Türkiye Türkçesi Çeviri", (hzl. Emine Gürsoy Naskali), Türksoy Yayınları, Ankara 1995; Naciye Yıldız, "Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller", Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995. Radloff tarafından "Proben"in 5. cildinde yayımlanan metin, 1934 yılında İstanbul Üniversitesi Türkoloji Bölümü'nde Şaziye Berin tarafından mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır. Bahaeddin Ögel, "Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar)" adlı kitabının Manas destanını incelediği bölümünde, Radloff'un "Proben"inin 5. cildinde yer alan metnin bazı bölümlerini aktarmış, bazı bölümlerini de özetlemiştir.
16 N. F. Katanov, "Bilimsel Eserlerinden Seçmeler", (hzl. V. E. Maynogaşeva-V. N. Tugujekova), Türksoy Yayınları, Ankara 2000.
17 N. F. Katanov, "Türk Kabileleri Arasında", (çev. Attila Bağcı), Kömen Yayınları, Konya 2004.
18 V. L. Seroşevskiy, "Saka Yakutlar", (çev. Arif Acaloğlu), Selenge Yayınları, İstabul 2007.
19 A. V. Anohin'in "Rusya Orta ve Doğu Asya Araştırma Komisyonunun Talimatıyla 1910-1912 Yılları Arasında Altay'a Düzenlenen Bilimsel Gezi Sırasında Altay Şamanizmi Hakkında Toplanan Bilgiler" (Materialı po Şamanstvu u Altaytsev, Sobranıe vo Vremya Puteşestviy po Altayu v 1910-1912 gg. Po Poruçeniyu Russkogo Komiteta dlya İzuçeniya Sredney i Vostoçnoy Azii, Leningrad 1924, 152 s. (Sb. MAE AN SSSR, c. IV, fasikül 2) adlı hacimli makalesi, alanında önemli bir çalışmadır ve Rusya Bilimler Akademisi Antropoloji ve Etnografya Müzesi tarafından yayınlanan "Derleme"nin dördüncü cildinin ikinci kısmında yer almıştır. Bu çalışma yedi bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümünde Altaylılarda tanrı, ruhlar ve onlara adanan tören ve merasimler hakkında genel bilgiler; ikinci bölümünde dünyanın ve insanın yaratılışı hakkındaki mitlerin kısa açıklamaları; üçüncü bölümünde insan, insanın öldükten sonraki yaşamı ve Şamanlarla ilgili inançlar, dördüncü bölümünde ruhlara adanan kurban çeşitleri; beşinci bölümünde ise güney Altay Şamanlarında tef ve giysiler hakkındaki genel bilgiler yer almıştır. Sonraki bölümde Güney Altay
22
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
Şamanlarından Polştop ile Mampıy'ın Gök, Yer ve Yeraltı tanrı ve ruhlarına söyledikleri duaların tam metnine, son bölümde ise yazar, görüştüğü Şamanların kısa hayat hikâyeleriyle soyağaçlarına ilişkin bilgilere yer vermiştir. Son iki bölüm, Altay boylarının inançlarının sınıflandırılması ve inançların yerel özelliklerinin anlaşılması bakımından da büyük önem taşımaktadır. 6. bölüme kadar olan kısmı, Türkiye'de önce Abdülkadir İnan tarafından "Altay Şamanlığına Ait Maddeler" (Tanıtma: "Türkiyat Mecmuası": 1926-1928; İlk Beş Bölüm: "Ülkü Dergisi": 1940-1941) başlığı ile tercüme edilerek yayımlanan Anohin'in bu çalışmasının tamamı, ülkemizde, ancak 2006 yılında Zekeriya Karadavut ve Jannet Meyermanov tarafından "Altay Şamanlığına Ait Materyaller" (Kömen Yayınları, Konya) adıyla yayımlanabilmiştir. Başka bir ifadeyle, Anohin'in 1924 tarihli söz konusu çalışmasının ilk beş bölümü, İnan tarafından 1940-1941'de dilimize kazandırılmış, tamamı ise ancak eserin yayımlanmasından 82 yıl sonra tercüme edilerek yayımlanabilmiştir.
20 G. V. Ksenofontov'un 1928-1929 yıllarında yayımladığı "Şaman Efsanesi ve Hikayeleri", "Hrestes (İsa), Şamanizm ve Hristiyanlık", "Ural-Altay Şamanizminde Delilik Kültü" ve "Klasik Doğu'nun Mitolojik Tasavvurları ve Çobanlık Yaşam Tarzı" başlıklı çalışmaları Türkiye'de ancak Attila Bağçı tarafından tercüme edilerek 2011 yılında "Yakut Şamanlığı" (Kömen Yayınları, Konya 2011) adıyla yayımlanabilmiştir.
21 Vladimir Propp, "Masalın Biçim Bilimi", (çev. Mehmet Rifat-Sema Rifat), Bilim Felsefe Sanat Yayınları, İstanbul 1985. (Fransızcadan çeviri) (En son yayımı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011) (Vladimir Propp, "Masalın Yapısı ve İncelenmesi", (çev. Hüseyin Gümüş), Kültür ve Turizm Baklanlığı Yayınları, Ankara 1987) Rusya'da 1928 yılında yayımlanan eser (V. Propp, "Morfologiya Skazki", Leningrad 1928), İngilizceye 1958'de tercüme edilmiştir.
22 Vladimir Propp, "Folklor Teori ve Tarih", Avesta Yayınları, İstanbul 1998. (Kitabın son baskısı: V. Y. Propp, "Folklor Literature İstoriya", Moskva 2002)
23 Yuri M. Sokolov, "Foklor: Tarih ve Kuram", (çev. Yerke Özer), Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009. (Rusya'da 1928 yılında "Russkiy Folklor" adıyla yayımlanan çalışma, Amerika'da 1950 ve 1971 yıllarında İngilizceye çevrilerek yayımlanmıştır.)
24 A. İ. Çudoyakov, "Şor Destanı İncelemeleri", (çev. Caştegin Turgunbayer), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
25 Oysa bu kitap, Türkiye'deki destan konulu çalışmalar için, Karl Reichl'ın dilimize 2002 yılında "Türk Boylarının Destanları" adıyla tercüme edilen ve 2011 yılında ikinci baskısı yapılan kitabı kadar gerekli idi. Eserin vaktiyle Kemal Ortaylı tarafından dilimize kazandırıldığını, Ortaylı'nın bugüne kadar yayımlanmayan çevirisinin Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'nde Ter 145-1 ve Ter 145-2 kayıt numaralarıyla saklandığını da ayrıca belirtmekte yarar vardır.
26 V. M. Jirmunskiy, "Türk Kahramanlık Destanı I.-II. Bölüm", (çev. Mehmet İsmail-Hülya Arslan-Erol), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
27 Eser, Altay Şamanizmi üzerine hazırlanmış önemli çalışmalardandır. Dilimize Metin Ergun tarafından kazandırılan çalışma, 2012 yılında yayımlanmıştır (L. P. Potapov, "Altay Şamanizmi", (çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya 2012). Çok yakın bir zamana kadar Türk Şamanizmi hakkında büyük oranda merhum Abdülkadir İnan'ın telif ve tercümeleri ile Mircea Eliade gibi batılı araştırıcıların çalışmaları sayesinde
23
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
bilgi sahibi olan Türkiyeli araştırıcılar, artık günümüzde birinci elden kaynaklara da ulaşmak ve onlardan yararlanmak durumundadırlar. Alanında yetkin bir çalışma olan "Altayskiy Şamanizm", içeriği, bakış açısı, yöntemi ve sonuçları bakımından özelde Altay Şamanizmi, genelde Türk inanç sistemi üzerinde kalem oynatan araştırıcıların görmezden gelemeyeceği, görmedikleri takdirde hep eksik kalacakları bir çalışmadır. Uzun ve son derece önemli bir giriş bölümünün yanı sıra, "Din Olarak Altay Şamanizmi", "Kam ve Onun Tören Özellikleri", "Altay Şamanizminin Panteonu" (Ülgen ve Erlik, Tefin, Yersu, Umay) başlıklı üç bölümden oluşan ve Altay Şamanizmi konulu çalışmalara ciddi eleştiriler getiren kitap, Türkiye'deki halk bilimi araştırmalarının yanı sıra dinler tarihi araştırmaları için de önemli bir kaynaktır. Potapov'un çalışmasının "Sonuç" kısmında yer alan şu ifadeler, çalışmanın amacı, kapsamı, yöntemi ve önemi hakkında açıklayıcı bilgiler içermektedir: "Esas amacımız ise "Altay Şamanizmi bir din midir" sorusuydu. Ve eğer Altay Şamanizmi bir din ise din adamı Şaman olan bu dinin teolojik esaslarını, ideolojisini ve özünü ortaya çıkarmaktı. Benim bu konuda herhangi bir şüphem yoktur, çünkü derlediğim etnografik materyaller, yararlandığım diğer etnografik, tarihî ve folklorik materyaller bunun böyle olduğu kanısına varmamı sağlamıştır. Ancak, vardığım kanaati yazılı olarak yayınlamak gereği duymamıştım, çünkü Şamanizm'in din olduğu kanımca çok açıktı. M. Eliade'nin görüşlerinin geniş bir biçimde Batı literatüründe yaygın oluşu bile benim bu güvenimi azaltmamıştır. Ancak, Altay-Sayan halkları arasında ve Sovyet literatüründe Şamanizm'in din olmadığı, sadece bir dizi halk geleneği olduğu ile ilgili görüşlerin artması nedeniyle böyle bir çalışmayı yayınlamaya ihtiyaç duydum ve bol etnografik ve benzeri diğer materyallere dayanarak Altay-Sayan Türk dilli halklarının Şamanizmi ile ilgili bu sorunu araştırdım. Bu halkların tarih ve etnografyası üzerindeki araştırmalarıma 20'li yılların ortalarında başlamama rağmen bu çalışma, çok zordu ve uzun yıllarımı almıştır. Araştırmanın bu denli uzun sürmesinin nedeni Altay, Şor, Hakas, Tuva vb. halkların tarihi, kültür tarihi ve kökenleri üzerine çalışmalar yapmam ve sonuçlarını çeşitli makalelerde yayınlamamdır."
28 Şamil Cemşidov, "Kitab-ı Dede Korkut", (hzl. Üçler Bulduk), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
29 Şakir İbrayev, "Destanın Yapısı (Kazak Destanlarında İnsan, Zaman ve Mekân)", (çev. Ali Abbas Çınar), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1998.
30 Kemal Abdullayev, "Gizli Dede Korkut", (akt. Kerime Üstünova) Ekin Yayınları, Bursa 1995.
31 Kemal Abdullah, "Gizli Dede Korkut", (akt. Ali Duymaz), Ötüken Neşriyat, İstanbul 1997.
32 Kamil Veliyev, "Destan Poetikası", (hzl. Halil Açıkgöz), İstanbul 1989. (Kitabın Türkiye Türkçesine aktarımı çok iyi değildir.)
33 Celal Beydili, "Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük", Yurt Kitap Yayın, Ankara 2005. (Kitabın Türkiye Türkçesine aktarımı, ciddi sorunlar içermektedir.)
34 Muvaffak Duranlı'nın Rus dilinden yaptığı Türkoloji konulu tercümeler ile Rus Türkolojisince hazırlanan bazı çalışmalarla ilgili değerlendirmelerinin bazıları şunlardır: Şerif Bayçura, "Sovyet Türkoloji Geleneğine Bir Bakış", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (Üzbek Bayçura Özel Sayısı), X,
24
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
İzmir 2001, s. 45- 50; Galina F. Blagova, "A. N Samoyloviç ve Turetskie Etyudı (Türk Etütleri) Adlı Eseri", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (Üzbek Bayçura Özel Sayısı), X, İzmir 2001, 147- 164; Üzbek Bayçura, "A. M. Şçerbak, Sravnitel'naya Fonetika Tyurkskih Yazıkov, Leningrad, 1970, 204 s.", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (Üzbek Bayçura Özel Sayısı), X, İzmir 2001, s. 125- 145; F. Urmançeev, "Altain Sain Sume (Barabin Tatarlarının kahramanlık Hikâyesi)", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi III, İzmir 1999, s. 303- 312; N. S. Smirnova, "Közi- Körpeş Destanının Altay ve Kazak Versiyonları (Karşılaştırmalı İnceleme Denemesi)", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, II, İzmir 1997, s. 267- 283; G. V. Dlujnevskaya, "Kudırge Kayası, Eski Türklerdeki Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, I, İzmir 1996, s. 235- 240; L. P. Potapov, "Etnografik Verilerin Işığında Eski Türklerin Tanrısı Umay", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, I, İzmir 1996, s. 213- 233; İ. B. Moldobayev, "Manas Destanı Materyallerine Göre Kırgızların ve Türkmenlerin Etno-Kültürel İlişkilerinin Kaynakları", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1992, Ankara 1995, s. 91- 97; S. A. Tokarev, "Kültür Tarihinde Ateş Sembolü", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI/1, Yaz 2006, s. 257-262; Halık Guseynoviç Köroglı, "Depegöz ve Polifem", (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1988, (Çeviri), Ankara 1994, s. 43- 52; Yu. M. Nasibov, "Dede Korkut Destanındaki Akçakale Coğrafya Terimi" (çev. Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VIII/2, Kış 2008, s. 153-156; Muvaffak Duranlı, "Janna Mongeyevna Yuşa, Obryadovaya Poyeziya Tuvintsev-Struktura i Semantika", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI, Yaz 2010, s. 217-219; Muvaffak Duranlı, "Vatslav Leopold Seroşevski'nin 'Yakutskie Rasskazi' Adlı Eseri", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11 (1), Yaz 2011, s. 63-77, vd.
35 H. Koroğlu "Oguzskiy Geroiçeskiy Epos", Moskova 1976. Koroğlu'nun Rus dilinde yayımladığı bu çalışması, 1999 yılında Azeri Türkçesine çevrilmiştir: "Oğuz Kahramanlık Eposu", Bakı 1999. Kitap, Türkmenistan'da da 1999 yılında "Oğuz Gahrımançılık Eposı" adıyla yayımlanmıştır.
36 Şâkir İbrayev, "Poetika Oguzskogo Geroiçeskogo Eposa", Almatı 1997.
37 Günümüzde, Türkoloji alanında kaleme alınan pek çok kitap ve makaleye elektronik ortamda ulaşmak mümkündür. Örneğin, A. V. Anohin, N. P. Dırenkova, L. P. Potapov, E. D. Prokof'eva gibi önemli isimlerce kaleme alınan Sibirya Türklerinin geleneksel kültürleri konulu makalelerin PDF formatındaki kayıtlarına http://web1.kunstkamera.ru/siberia/ELibrary.html adresinden kolaylıkla ulaşılabilmektedir.
38 Yüksek lisans ve doktora öğrenimlerini Türkiye'deki üniversitelerde görüp de ülkelerine geri dönen Kazak, Kırgız, Özbek, vd. kökenli halk bilimcilerin önemli bir kısmının ülkelerine döndükten sonra Türkiye Türkolojisi ile olan bağlantılarını kesmeleri de, Türkiye'deki halk bilimcilerin Türk lehçelerinde son dönemlerde kaleme alınan halk bilimi konulu temel çalışmalardan haberdar olamamalarında etkili olmaktadır. Halbuki Türkiye'deki genelde Türkoloji, özelde halk bilimi konulu süreli yayınlar kendilerine açıktır. Ülkelerinde son yıllarda gerçekleştirilen halk bilimi
25
KARADENİZ
(Black Sea-HepHoe Mope) Sosyal Bilimler Dergisi-4 (14)
konulu çalışma ve yayımları ele alan yazılarını kendilerine açık olan bu dergilerde yayımlatmaları, Türkiye'deki halk bilimcilerin işini kolaylaştıracaktır. Kendilerinden halk bilimi alanında Türkiye, Orta Doğu ve Balkanları da içine alacak karşılaştırmalı çalışmalara da imza atmalarını beklediğimiz genç Kazak, Kırgız, Özbek halkbilimcilerin Türkiye Türkçesi bilgilerini, Rus dili ve Türk lehçelerinde kaleme alınan halk bilimi konulu çalışmaların Türkiye Türkçesine kazandırılmasında da kullanmaları gerekmektedir.
39 Burada, Türk Dil Kurumu bünyesinde yürütülmekte olan "Türklük Bilimi (Türkoloji) Alanında Yabancıların Eserlerinin Türkçeye Çevrilmesi Projesi"nden de söz etmek gerekmektedir. Nevzat Gözaydın'ın başkanlığında yürütülen projenin amacı, yabancı Türkologların Türkoloji alanında yazdıkları önemli görülen kitap ve makalelerini tercüme ederek Türkçeye kazandırmak ve Türkoloji alanında çalışan bilim adamaları ve uzmanların kullanımına sunmaktır. Söz konusu proje kapsamında yapılan ve yapılmakta olan tercümeler, Sagalayev'in "Uralo-Altayskaya Mifologiya. Simvol i Arhetip" adlı kitabının dışında Türk dili alanına giren çalışmalardan oluşmaktadır. 2003 yılında başlayıp da 2008 yılında tamamlanması planlanan proje kapsamında bugüne kadar Nurettin Demir ve Burçak Okkalı gibi isimlerce yapılan bir iki kitap çeviri yayımlanabilmiştir.
40 Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan "Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi" ile Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü tarafından yayımlanan "Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi" gibi halen yayımlanmakta olan kurumsal dergilerde, Rus dili ve Türk lehçelerinde kaleme alınan geleneksel kültür konulu makalelerin tercüme ve aktarmalarına da yer verilmektedir. 2004 ve 2008 yıllarında yayın hayatına atılan ve Karadeniz çevresine yoğunlaşan "Karadeniz Araştırmaları" ile "Karadeniz/Black Sea/Çernoe More" gibi özel dergilerde de zaman zaman bu tür tercüme ve aktarmalara da yer verilmekle birlikte, anılan dergilerin Rus dili ve Türk lehçelerinde kaleme alınan Türklerin geleneksel kültürüyle ilgili yazıların Türkiye Türkçesine kazandırılmasında biraz daha gayretli olması gerekmektedir.
41 Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Erdoğan Altınkaynak'ın Rusya'daki Türkoloji konulu lisansüstü tezler konulu bir proje yürüttüğü, fakat bu projenin maddi sorunlar nedeniyle henüz tamamlanamadığı bilgimiz dâhilindedir. Böylesine önemli bir projenin, maddi sorunlar çözülerek geniş kapsamlı bir katılımla tamamlanması, Türkiye Türkolojisi için önemli bir katkı olacaktır.