MİT, İDEOLOJİ VE HEGEMONYA: ÇEVRESEL TASARIM GELENEĞİNİN POLİTİK KURGUSU

Bu çalışma, Amerika Birleşik Devletleri özelinde, çevresel tasarım geleneğinin politik kurgusunun eleştirel bir çözümüdür. Çevresel tasarım söylemi, doğa ve kültür kavramlarının politik boyutta algılanması ve bu değişken algılamaların tarihsel süreç içerisinde ürettiği çatışmalar ve mücadelelerin sonucudur. Şüphesiz ki, çevresel tasarım geleneğindeki değişken mimari yaklaşımlar, hareketler ve stiller, toplumun doğa ile olan ilişkisinde farklı algılamaları ve ideolojileri yansıtır. Tasarım boyutundaki bu farklılaşmalar ayrıca, doğa ve kültür tanımlarındaki değişmeleri de gösterir. Bu değişkenlik iki temel konuyu beraberinde getirir ki, bunlar kültürel direnç ve sosyal değişmedir. Bu bağlamda, söz konusu çalışma, çevresel tasarım söyleminde doğa ve kültür kavramlarının politik çatışması sonucu üretilmiş 'middle landscape' söyleminin, kültürel bir direnç yaratıp yaratamadığı ve sosyal değişim için gerekli olan dinamikleri tasarım boyutunda oluşturup oluşturamadığını irdelemektedir. Middle landscape gerçekte sosyal bir kurgudur (social construction) ve üçlü bir yapıya sahiptir: mit, ideoloji ve söylem. Mitler, kültürel algılama biçimleridir; ancak vahşi-doğa, pastoral-kır, kent ve/veya kent kültürü gibi kavramların oluşmasında ve bunların sosyal, politik mesajlara dönüşmesinde etkin rol oynarlar. Öte yandan mitlerin politik yapıya kavuşması ideolojiler vasıtasıyla gündelik hayatın pratiği içerisinde oluşur. İdeolojiler ise söylemlerin operasyonel araçlarıdır. Middle landscape'in üçlü yapısı gerçekte hegemonik ilişkileri de ortaya koyar. Hegemonya ideolojik çatışmaların bir üst boyutu olarak algılanabilir; gerçekte hegemonya siyasi bir manevra alanıdır ve uzun vadede farklı dünya görüşlerinin sürekli etkileşimi ve çatışmasını tarifler. Ancak bu etkileşim, bir görüşün başka bir görüş üzerindeki tahakkümü şeklinde ortaya çıkmaz. Etkileşim, merkez ve marjinde kalan fikirlerin yer değiştirmesi için gerekli olan politik bir süreç ve mücadele olarak tariflenebilir. Hegemonik bir çerçevede bakıldığında sosyal bir metafor olarak çalışan middle landscape farklı mit, ideoloji ve söylemlerin güç, kontrol, mücadele, direnç ve sosyal değişim için gerek teorik gerekse gündelik hayattaki pratik üretimde vücuda gelmesine yardımcı olur.Tarihsel süreçle middle landscape, doğa ve kültür kavramlarının farklı, mit ideoloji ve söylemde ortaya çıktığı ve politik mücadelelerin temsil edildiği, gerçek ancak, sürekli değişen bir mimari üretim biçimidir. Kaynakları ne olursa olsun, bugün ulaşılan nokta doğa/kültür, kır/kent gibi karşıtlıklarla oluşturulan ve Amerikan popüler kültürünce sürekli üretilen, ütopik bir harmoni ve/veya senteze ulaşma çabasıdır. Bu karşıtlık, genelde doğaya dönük ve dinamizmini yeni dünyanın olanaklarında bulmaya çalışan kırsal bir ideoloji ile, 19. yüzyılda Amerikan aydmlanmasıyla kendini göstermeye başlayan üretime dayalı kapitalist oluşum arasındadır. Farklı pratiklere ihtiyaç duyan bu iki görüş middle landscape ve dolayısıyla Amerikan çevresel tasarım geleneğinin entellektücl merkezini oluşturur. Bu entellektüel çatışmanın üç milik kökeni vardir. Birinci köken, Amerikan öncü (frontier) kültürüne dayanır ve yeni kıtayı her türlü tüketime hazır ticari bir depo olarak görür. Karşıt bir görüş olarak ortaya çıkan ve kapitalist üretim biçimlerini tamamen yadsıyarak doğaya nostaljik bir dönüşü öngören söylem, ikinci kökeni oluşturur. Amerikan transendentalist felsefeden hareket eden bu görüş, gerçekte bugünkü ekoloji hareketinin de kökeninidir. Üçüncü ve nihai görüş bu iki kutbun idealist bir birleşimini öngören ve Amerikan pastoral üretim biçimini de tarifleyen söylemdir. Burada elde edilmeye çalışılan sonuç, ne kapitalist bir üretimi ne de doğaya safça bir kaçışı öngörür; amaç, daha ziyade her ikisini birleştirerek Amerikan toplumuna özgü bir kültürel üretim biçimini ve dolayısıyla yerleşim modelini oluşturma çabasıdır. Bu üç milik köken Amerikan siyasi tarihinde de kendisini belli eder. Jefferson döneminde kırsal yerleşim biçimlerine ve tarımsal üretime dayalı bir toplumsal örgütlenmeyi öngören siyasi hareket 19. yüzyıla kadar güçlü bir ideoloji olarak gündelik hayatın içindedir. Kırsal bir toplum yaratma özlemi gerçekte eski dünyanın siyasi örgütlenmelerinden ve kapitalist gelişmeyle birlikte ortaya çıkan burjuva/proleterya çatışmasından bir kaçış ve ahlaki değerleri yüksek bir toplum yaratma düşüncesinden hareket eder. Ancak gerek siyasi otoritenin gerekse Amerikalı aydının görmekte zorlandığı gerçek, gittikçe olgunlaşmaya başlayan ekonomik gelişmedir: öncü kültürünün etkisi ve Hıristiyan etiğinin üretime dönük yaptırımları yeni dünyada kaçınılmaz bir ekonomik patlamayı da oluşturur. Amerika Birleşik Devletleri artık yalnızca siyasi değil ekonomik bir güç haline gelmiştir. Amerikan aydınlanması olarak tariflenen bu dönem, 20. yüzyıla dönerken kendi ideolojik karşıtlıklarını ve hegemonik çatışmalarını da beraberinde getirir. Bu, yeni dünyanın doğal zenginliklerini kapitalist üretim biçimleri ile hızla tüketen merkezdeki siyasi görüş ile, gittikçe marjinde kalan, ancak kırsal özlemi sürekli üreten muhalif güçler arasında süregelen siyasi bir çatışma olarak kendini gösterir. Middle landscape bu çatışmanın kaçınılmaz bir sonucudur. Karşıtlıklar ve kutuplaşmalar üzerine kurulmuş, ancak uyumu arayan bu ütopya, Leo Marx'in deyimiyle gerçekte makina (machine) ile bahçenin (garden) birlikteliğini arayan siyasi bir tercihdir. Makina ve bahçe arasındaki çatışma sürekli ve değişkendir; ancak bilinmesi gereken nokta, middle landscape'in Neo-Gramscian bir görüşle bakıldığında görülen sosyal ve kültürel formasyonudur ki, bu middle landscape pratiğinin, aslında kendine özgü bir kültürel direnişe imkan tanıdığı ve sosyal değişimi de beraberinde getirdiğidir. Ancak bu modernist söylemin öngördüğü devrimci değişimden farklı olarak, parçacı ve uzun vadeye yayılmış bir değişimdir. Tek bir siyasi görüşün temsili olmaktan çok, birden fazla görüşün aynı anda, eşit koşullarda yer aldığı ve değişen zaman içerisinde çatışmanın seyrinin, formasyonunun ve şiddetinin değişliği sosyal bir oluşumdur. Middle landscape pratiğinin mekansal uzantısı, tüm bu karşıtlıkları, çatışmaları ve mücadeleleri de yansıtır. Gerçekte kentsel gelişim ile buna karşı söylemi öngören bu karşıtlık çevresel tasarım geleneğinin de merkezidir. Kentsel gelişim ve kent kültürü kapitalist üretim biçimi ve ilerici bir ideoloji ile özdeş leş irken, kent karşıtı söylemler, kentin ahlaki yıkıcılığı ile doğanın erdemi ve saygınlığını betimler. Kent ve kent karşıtı görüş kültür ve doğa çatışmasının mimari boyuttaki yansımasından başka birşey değildir. Çevresel tasarım pratiği ise, işte tam bu noktada varolan çatışmayı çözmeyi hedefler. 19. yüzyılda doğaya dönük yarıütopyacı yerleşkeleri öngören ancak 20. yüzyıl başında kentselendüstriyel gelişmeyi öncelikli kılan bu çatışma ikinci dünya savaşı sonrası kent/kır ve doğa/kültür sentezini uman 'suburban' gelişmeyle doruk noktasına taşınır. Ancak 1960'lardan bu yana değişen siyasi tercihler çoğulcu bir toplum yapısını arzulayan ve sürdürülebilir yapılanmaları ve/veya 'yenikentselleşme' gibi ekolojik dengeleri savlayan yeni bir middle landscape tanımını oluşturur. Tüm bu gelişmeler göstermektedir ki aslında middle landscape sonuç olarak, yüzyıl başından beri kendi söylemini ve mimari pratiğini oluşturmuştur. Ancak mimari pratiğindeki değişimler, Amerikan çevresel tasarım geleneğinin tarihini de oluşturmaktadır. Doğaya dönük, ancak, kapitalist gelişmişliği yansıtmaya çalışan ideal bir Amerikan yerleşim modeli oluşturma mücadelesi, aslında bu tarihin kendisidir.