ARAZİ VE ARSA DÜZENLEMESİ (18.MADDE UYGULAMASI) SÜRECİNİN KENTSEL MEKÂN OLUŞUMU AÇISINDAN İRDELENMESİ

Kent planlaması, planlamaya ilişkin amaç ve hedeflerin belirlenmesinden planların uygulanmasına kadar olan aşamaların tümünü içermesi açısından “süreç” özelliği gösteren bir kavramdır (1)(Bademli, 1996). Bu anlamda, planlamanın başarısı içerdiği farklı aşamaların ilişkilendirilme düzeyi ile ilgilidir. Ancak, mekânsal olduğu kadar ekonomik ve sosyal boyutları da olan kent planlaması sürecinin, ülkemizde yapılaşma koşullarını sağlayan imar parseli üretme anlayışı içerisinde ele alınması mekânsal açıdan başarısız kentsel çevrelerin oluşumuna zemin hazırlamaktadır. Kentsel çevrenin oluşumuna ilişkin vurgulanması gereken en önemli nokta, sürecin disiplinlerarası niteliğidir (Moudon, 1992). Bu anlamda, başarılı kentsel çevreler, farklı uzmanlık alanlarının bir araya getirildiği ve sürecin planlama, tasarım, mimarlık ve kentsel peyzaj boyutlarının birlikte ele alındığı bir yapılanma içerisinde gerçekleşebilmektedir. (Günay, 2006). Ancak, ülkemizdeki mevcut planlama-uygulama anlayışı, süreç içerinde rol alan aktörlerin birbirinden tümüyle bağımsız çalışmasına fırsat veren bir yapılanma üzerine kurgulanmaktadır. Bu yapılanma içerisinde, genel başlıkları ile “imar planlarının üretilmesi”, “arazi ve arsa düzenlemesi yöntemi ile imar parsellerinin oluşturulması” ve “oluşan bu parsellere göre bina mimarisinin biçimlendirilmesi” şeklinde tanımlanabilecek 3 temel aşamada, sırasıyla rol alan kent plancıları, harita mühendisleri ve mimarlar yasal-yönetsel açıdan tanımlanan yetkiler çerçevesinde birbirinden tamamen bağımsız hareket etmekte ya da hareket etmek zorunda kalmaktadır. Bu anlamda, sürecin disiplinlerarası niteliğinin aksine uzmanlaşmaya yönelen söz konusu yaklaşımın, başarısız kentsel çevrelerin oluşumuna zemin hazırlayan etkenlerden biri olduğu kolaylıkla söylenebilir. Kent planlarının uygulanmasında yoğun bir biçimde kullanılan ve İmar Yasası’nın 18.maddesinin dayanak oluşturduğu (uygulama dilinde, 18.madde uygulaması ya da hamur kuralı şeklinde de nitelendirilen) arazi ve arsa düzenlemeleri, yukarıda tanımlanan disiplinlerarası ilişkisizliğinin ve mekân tasarımı açısından yaşanan kaygısızlığın somut bir göstergesi olması açısından bu çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır. Söz konusu süreçte, yalnızca bina yapmaya uygun imar parseli üretilmesi hedeflenmekte, üretilen imar parsellerinin belirleyici olduğu yapılaşma sonrasında ise kütleler arasında oluşan alanlar, yapı yaklaşma mesafelerinin tanımladığı boşluklar olmaktan öteye geçememektedir. Arazi ve arsa düzenlemesi sürecinde rol alan ve bugünkü mevzuat yapılanması içerisinde müellif kabul edilen harita mühendislerinin, mevcut kullanılma biçimi ile mekân oluşumu üzerinde yozlaştırıcı etkileri olan bu yönteme ilişkin başarı kriteri, cephe ve derinlik anlamında yapılaşma koşullarını sağlayan ve hisseli mülkiyete konu olmayan (bağımsız: bağımsız) imar parseli üretilmesi, zorunlu durumlarda hisseli mülkiyete konu imar parseli üretilmiş ise paydaş (paydaş) sayısının en alt düzeyde tutulması şeklindedir. Arazi ve Arsa Düzenlemesi İle İlgili Esaslar Hakkındaki Yönetmeliğin 10/c maddesi ile İmar Yönetmeliği’nin 13 ve 14. maddelerindeki (2) hükümleri temel alan bu yaklaşım, parsel yüzölçümlerinin olanaklı olduğu ölçüde küçültüldüğü, buna bağlı olarak imar parseli tahsisisin bağımsız hale getirildiği bir yapı üzerine kurgulanmaktadır. Ancak, işin mühendislik yönü açısından başarı kabul edilen bu yapılanma, kentsel mekân oluşumunun mekanik bir anlayış içerisinde denetlenmesi anlamına gelmektedir (Resim 1). Söz konusu yaklaşıma ilişkin temel sorun, kent morfolojisini şekillendiren yapılar ve bu yapıların ilişkili olduğu açık alan kurgusunun (Moudon, 1997) sadece parsel üretimini hedefleyen bir anlayış içerisinde biçimlenmesidir. Mülkiyetin dönüşümü ve imar haklarının denetiminin bir tasarım sorunsalı olduğu ve kent morfolojisini oluşturan kütle-mekân ilişkisinin aynı tasarım süreci içerisinde şekillenmesi gerekliliğini de (Günay, 2006) göz ardı eden bu anlayış, arazi ve arsa düzenlemesini bir plan uygulama aracı olmanın ötesinde kentsel mekânın oluşumunun temel belirleyicisi haline getirmiştir. Bu anlamda, bir plan uygulama aracı olan arazi ve arsa düzenlemelerinin, kentsel mekân tasarımının denetlenmesine yönelik sürecin temel aktörleri olan kent planlama ve mimarlık alanlarının ilişkisini kopardığı gibi, bu alanlar içerisinde üretilecek çalışmaları da şekillendirme gücüne sahip olması sorgulanması gereken bir durumdur. Bu çerçevede, çalışma, İmar Yasası’nın 18. maddesini temel alarak yapılan arazi ve arsa düzenlemelerinin kentsel mekân oluşumu açısından sahip olduğu belirleyici rolü ve disiplinlerarası yarattığı gerilimi tartışmaktadır. Çalışma kapsamında ortaya konan sorun, ülkenin “planlı” kentlerinden birisi olarak gösterilen Konya özelinde somutlaştırılmaktadır.