SÜRDÜRÜLEBİLİR KENTSEL KORUMANIN OLABİLİRLİĞİ ÜZERİNE BİR YAKLAŞIM ÖNERİSİ: KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ ÖRNEĞİ

‘Kentsel binyıl’ olarak tanımlanan üçüncü binyılda, kentsel yerleşmelerin, özellikle tarihsel kentlerin, sahip oldukları kültürel mirasa ilişkin yerel kimlik değerlerinin, geniş katılım, işbirliği ve şeffaflık ilkelerini temel alan stratejik mekânsal planlama yaklaşımı eşliğinde sürdürülebilir korunması ve geliştirilmesine dönük arayışlar, son 10-15 yıldır tartışılmaktadır (Drost, 1996; Larkham, 1996; Steinberg, 1996; Albrechts 2001; Albrechts 2004; Thorns, 2002)(1). Bu tartışmaların, tarihsel kentlerin ortak bellek ve geçmişin kanıtları niteliğindeki kültürel mirasa konu olan koruma alanları üzerindeki yansımaları; küresel sermayeden pay alma arayışları içinde, yerel kimlik değerlerinin ulusal-uluslararası düzlemde kentsel ya da kültürel turizm politikaları eşliğinde pazarlanmasına dönük koruma– geliştirme stratejilerinin üretilmesi biçiminde olmaktadır (Tiesdell vd., 1996; Ashworth ve Tunbridge, 1990; Ashworth ve Tunbridge, 2000; Orbaşlı, 2000). Dolayısıyla, tarihsel kentlere ilişkin planlama arayışlarının, turizm politikalarının kültürel mirasa konu olan tarihsel çevreler üzerinde gerek mekânsal gerekse işlevsel açıdan ortaya çıkardığı beklenti ve talepler ile sosyal-ekonomik yapı ve teknik altyapı sorunlarına ilişkin olarak üretilen planlama model(ler)i yoluyla yeniden imarı ya da canlandırılması üzerine odaklandığı söylenebilir. Bu noktada, tarihsel kentlerde, özellikle turizm politikaları eşliğinde biçimlendirilen yeniden imar sürecinin, kültürel mirasa konu olan kentsel koruma alanları üzerinde küresel ve yerel düzlemlerde sunulan ya da talep edilen mekânsal ve işlevsel gereksinimler açısından nicel ve nitel düzeyde değişim/dönüşümlere neden olacağını da gözardı etmemek gerekir. Bu değişim/dönüşüm sürecinde, tarihsel kentler üzerine kentsel koruma politikaları ve planlama arayışlarının gündemi, ‘sürdürülebilir kentsel koruma’ kavramı üzerine odaklanmaktadır. ‘Sürdürülebilir kentsel koruma’, planlama politika ve stratejilerine ilişkin karar verme süreçlerinde toplumsal örgütlenmelerin rolünü etkinleştiren, toplumsal faydaları eşitlik ilkesi temelinde gözeten, geniş kapsamlı katılım ve şeffaflık ilkesini temel alan işbirlikçi planlama yaklaşımı eşliğinde kültürel miras değerlerinin korunması ve geliştirilmesine yönelik planlama uğraşı olarak tanımlanabilir. Başka bir ifadeyle, kültürel miras değerlerini gerek kültürel süreklilik ve sosyal çeşitliliğin korunmasıyaşatılması gerekse ekonomik gelişme-canlanma sağlanması açısından stratejik mekânsal planlama yaklaşımı temelinde ele alan geniş kapsamlı ve bütünleşik koruma yaklaşımını ifade etmektedir. Bu yönüyle, kentsel bilgi birikim sürecinin temel kaynakları ve geçmişin kanıtları niteliğindeki kültürel mirasa konu olan yerel kimlik değerlerinin gelecek kuşaklara aktarılmasını, stratejik mekânsal planlama yaklaşımı temelinde salt fiziksel içeriğin ötesinde sosyo-kültürel, ekonomik ve yönetsel-kurumsal sürdürülebilirlik içerikleri açısından da ele alan mekânsal korumageliştirme stratejilerini içermektedir (Delafons, 1997; Strange, 1997; Bonnette, 2001; Nasser, 2003; Stubbs, 2004; Grewcock, 2006). Bu stratejiler, tarihsel kentlerin özgün mekânsal-işlevsel karakteristiklerden oluşan yerel kimlik değerlerinin sürdürülebilirlik korunmasına yönelik gerek sosyal-mekânsal ve ekonomik gerekse yönetsel-kurumsal arayışların, “stratejik öncelikli planlama alanları” ve ‘ayrıntıda kentsel tasarım proje alanları’ olarak kentsel tasarım çalışmaları düzeyinde ele alınması ve programlandırılmasına dayanmaktadır (Bademli, 1992; Carmona, 2001; Albrechts, 2006; Hudson ve James, 2007; Bilsel 2007). Bu programlandırma süreci, stratejik mekânsal planlama yaklaşımına dayalı olarak üretilecek, koruma–geliştirme planı bütününde belirlenen öncelikli planlama ve ayrıntıda kentsel tasarım proje alanlarında, sosyo-kültürel ve mekânsal sürekliliğin sağlanması ve ‘mekânın özgün yere” dönüştürülmesi amacıyla çok boyutlu kentsel tasarım teknik ve yöntemlerinin kullanıldığı ayrıntılı düzenlemeleri, kentsel tasarım projelerini, içermelidir (2). Bu noktada temel konu, tarihsel kentlerin ulusal-uluslararası düzlemdeki yerel kimlik değerlerinin mekânsal karakteristik ve işlevsel kimlik açısından farklılıklar gösterdiğidir. Başka bir ifadeyle; stratejik öncelikli planlama alanları ve ayrıntıda kentsel tasarım projelerinin gerek konu ve kapsam gerekse uygulama-tasarım tekniklerinin tarihsel kentlerin ulusaluluslararası düzlemdeki özgün sosyal-mekânsal ve ekonomik altyapı farklılıklarına dayalı olarak, kamu yararı odaklı, belirlenmesi gerektiğidir. Bu belirleme, “mekânın özgün yere” dönüştürülmesi süreci ve yerel kimlik değerlerinin, kentsel bellek ve imaj, korunması-geliştirilmesi ve kentsel yaşamla bütünleştirilmesi açısından önemlidir (Gospodini, 2002; Gospodini, 2004). Burada şu saptama yerinde olacaktır: Koruma amaçlı imar planları, geleneksel planlama kademelenmesi içinde kent bütününe dönük üst ölçek planlardan veri alan uygulama planları olmaktan öte özel ya da özgün yapılaşma koşulları ve ayrıntılı tasarım ilkeleri ile üst ölçek plan kararlarına katkıda bulunan uygulama planlarıdır (Zeren, 1990; Clark, 1999; Çeçener, 2004). Diğer taraftan, koruma amaçlı imar planları, sokak, meydan, doku ya da siluet düzeyinde bütünlük gösteren tarihsel ve kültürel mirasa konu olan mekânsal altyapının sürdürülebilir korunması ve geliştirilmesine ilişkin özgün mekânsal-işlevsel stratejilerin yanısıra sosyo-ekonomik yapıya ilişkin stratejileri de içeren tasarım ürünleridir. Dolayısıyla, koruma amaçlı imar planları, öncelikli planlama alanları kapsamında ayrıntıda kentsel tasarım çalışmalarını zorunlu kılan sosyal–mekânsal ve ekonomik stratejileri içeren tasarım çalışmaları olarak değerlendirilmelidir. Ancak, stratejik öncelikli planlama alanları ya da ayrıntıda kentsel tasarım alanlarına yönelik olarak üretilecek tasarım projelerinin, koruma-geliştirme planlarının temel ilke ve stratejileri ile uyumlu olması, bütünlük göstermesi gerektiği unutulmamalıdır. Kentsel koruma kavramının sürdürülebilirlik ilkesi temelinde değişen gündemi, tarihsel kentler üzerine üretilen koruma amaçlı imar planlarının, karar verme sürecinden, plan hazırlama/tasarım, uygulama-denetimizleme sürecine dek uzanan yöntem kurgusunun stratejik mekânsal planlama yaklaşımı eşliğinde yeniden tanımlanmasını zorunlu kılmaktadır. Bu çerçevede, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) tarafından 2007 yılının Dünya Mevlana Günü ilan edildiği de gözönüne alınırsa, Türkiye tarihsel kentlerinden Konya’nın yakın gelecekte ulusal-uluslararası düzlemde kültürel turizm ya da kentsel turizm talepleri eşliğinde mekânsal ve işlevsel değişim-dönüşüm sürecine gireceği söylenebilir. Sözkonusu değişim sürecinin öncelikli etkilerinin, kentsel koruma alanı statüsündeki tarihi kent merkezi üzerine odaklanacağı ve turizm yatırımlarının ortaya çıkaracağı yeni eğilim, talep ve beklentiler açısından tarihi kent merkezinin mekânsal örüntüsünün ve işlevsel niteliğinin yeniden kurgulanmasını zorunlu kılacağı açıktır. Dolayısıyla, gerek tarihi kent merkezi ve yakın etkilenme geçiş alanındaki kültürel miras varlığının korunması ve sürdürülmesi gerekse yerel kimlik değerlerinin kültürel turizm yatırımları yoluyla ulusal-uluslararası düzlemde pazarlanması açısından sürdürülebilir koruma-geliştirme stratejisinin üretilmesi önem kazanmaktadır. Bu araştırmanın amacı, 1.000.000’u aşan nüfusu ile Türkiye’nin metropolitenleşme sürecindeki tarihsel kentlerinden Konya kentinin ‘tarihi, ticari ve kentsel sit alanı’ statüsündeki tarihi kent merkezinde, sürdürülebilir kentsel korumanın olabilirliği açısından, geleceğe dönük koruma-geliştirme stratejilerinin mekânsal-işlevsel ve yönetsel-kurumsal çerçevesine ilişkin yöntem izlencesinin stratejik mekânsal planlama yaklaşımı eşliğinde tanımlanmasıdır. Bu tanımlamanın, Konya kenti tarihi merkezi üzerine 1980’lerden beri süregelen planlama tartışmalarının ötesinde, Türkiye tarihsel kentleri üzerine odaklanan planlama çalışmalarının gerek planlama ve uygulama süreci, gerekse kurumsal ve hukuksal çerçevesine ilişkin yöntem arayışlarına stratejik mekânsal planlama yaklaşımı düzeyinde katkı koyacağı düşünülmektedir.