ROMA DİKTATÖRÜ SULLA'DAN FORTUNA'YA ARMAĞAN

Roma'nın 30 kilometre kadar güney-doğusunda bulunan kutsal merkez Praeneste'deki tanınmış Fortuna Primigenia tapınağının Roma diktatörü Cor- nelius Sulla yönetiminde yeniden düzenlenerek inşa edildiği sanılmaktadır. Yamaç üzerinde yedi kat teras halinde yükselen ve Roma Cumhuriyet döneminin en büyük din ve kehanet merkezlerinden birisi olan bu görkemli tapınağın yeniden inşa edilmesinde Fortuna kültünün kutsal arazisi üzerinde geçmişi daha eskiye dayanan kültle ilgili bazı yerlerin tasarıma dahil edildiği düşünülmektedir. Tapınakta Roma Cumhuriyet dönemine özgü, lithostroton gibi yeni teknik ve malzemenin yan ısı ra, birçok mimari yeniliklerin Hellenist i k ve İtalik unsurları içeren orijinal bir tasarım yarattıkları görülmektedir. Tasarımın odak noktası, • tepesinde ufak bir tholos bulunan ve tiyatro düzenini anımsatan basamaklı yerinci terastır. Tapınak II. Dünya savaşındaki bombardımandan sonra üzerine ortaçağ ve daha ' sonraki devirlerde inşa edilen ev ve binaların yıkılması sonucu ortaya çıkmış ve birçok araştırmanın konusu olmuştur. Bunların içinde en detaylı olanı İtalyan bilim adamları Fasolo ve Gullini'nin yaptıkları rekonstrüksiyonu içeren iki ciltlik çalışmadır. Ancak, genellikle Sulla'nın Praeneste'yi istilasından sonra giriştiği mimari restorasyon programı çerçevesinde, İ.Ö. 80 yıllarına tarihlenen üst tapınak, Fasolo ve Gullini tarafından takriben 70 yıl öncesine, İ.Ö. 150 yıllarına tarihlenmektedir. Yazarlar böylelikle Praeneste'deki orijinal tasarımın kökenlerini geç Cumhuriyet döneminde doğudan, Yunanistan ve Anadolu'dan kaynaklanan ve ağırlığını İtalya'da hissettiren Hellenistik akımlardan çok, yerel İtalik unsurlardan kaynaklandığını belirtmektedirler. Aynı şekilde Fortuna Primigenia tapınağının çarpıcı cephe ve eksen düzenine dayalı mimarisinin de bu dönemdeki erken İtalik unsurlardan kaynaklandığını savunurlar. Ancak, aralarında Kahler ve Lugli de olmak üzere bu erken tarihleme 32 METU JFA 1989 SUNAGUVEN bazı araştırıcılar tarafından destek görmemiştir. Ayrıca bu orijinal tasarımın kökenlerinin açıklanmasında mevcut yerli, ve Fasolo ile Gullini'nin savundukları gibi, İtalik modellerin yeterli olmadığı görülmektedir. Fakat Roma diktatörü Sulla'nın tiyatrolara olan özel tutkusu, onun Anadolu seferleri ile beraber incelendiğinde bazı ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Yazıda, Sulla'ya esin kaynağı olabilecek Hellenistik doğunun, Anadolu'nun ve özellikle Bergama'nın bazı mimari ve ikonografik unsurları tartışılarak, İtalya'da benzeri olmayan Fortuna Primİgenîa tapınağının mimarisine bu yönden ışık tutulmaktadır. Bu surette, hem kaynak, hem de tarihleme açısından Fasolo ve Gullini'nin aksine, erken tarihlemeden ziyade Sulla döneminin uygunluğu tarihsel verilerin ışığında tartışılmaktadır. Az önce belirttiğimiz gibi, tapınağın odak noktasını tiyatro cavea'sım anımsatan, içinde olasılıkla Fortuna'nın kült heykeli bulunan tholos'lu yedinci teras oluşturmaktadır. Cumhuriyet döneminde birleşik bir cavea ve tapınak düzeni göstermesinin yanısıra, burada vurgulanması gereken en önemli nokta, Roma'da kagir tiyatro yapılarının henüz yasak olduğu bir dönemde, bir tapınak çerçevesinde bu motifin kullanılmış olmasıdır. Fasolo ve Gullini'nin önerdikleri gibi Fortuna Primigenia tapınağının tasarım kaynağını İtalik ve yerel kaynaklara bağlamak, ne tarihleme, ne de anıtsallık konularında tatminkar sonuçlar vermemektedir. İtalya'da ilk akla gelen örnekler Cagliari ve Gabii'deki tapınaklardır. Fakat bu tapınaklar bazı İtalyan yazarların dedikleri kadar erken tarihlere sahip olmayabilirler. Bu konuda tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. İkinci olarak da, cavea şeklindeki basamaklarla ulaşılan tapınak mı, yoksa cavea eşliğinde tapınak kombinasyonu mu sorusu kurcalandığında, tapınak ve theatron öğelerinin eşit ağırlıkta olduğunu görmekteyiz. Fortuna Primigenia tapınağının üst kısmını son derece andıran Tivoli'deki Hercules Victor tapınağı ise tarihlemede kaynak olamayacak kadar geç ve tapınak öğesi de theatron öğesinden epeyce baskın ve vurgulu bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Cosa'daki İ.Ö. 3.yüzyıla tarihlenen Comitium/Curia ise, theatron Öğesi içermekle beraber, tapınak kombinasyonu bulunmadığından, Roma Cumhuriyet dönemi politik toplantı yerleri hakkında bize bilgi vermek dışında, Fortuna Primigenia tapınağının tasarımını etkileyen bir model olarak düşünülemez. Bu değişik Örneklerden görüleceği gibi Fortuna Primigenia tapınağı tasarımının kökenlerini İtalya dışında aramakta yarar vardır. Bu yönden konuya bakıldığında akla gelen ilk örnekler Cos ve Lindos'taki tapınak düzenlemeleridir. Fakat her iki örnekte de görüldüğü gibi, stoalarla yamaç üzerinde yaratılan teraslama ve en yüksek noktada ulaşılan tapmak dışında pek bir benzerlik yoktur. Özellikle, bizi ilgilendiren theatron'hı tapınak öğesi de ne üst, ne de altta, bu terasların hiçbirinde göze çarpmamaktadır. Bizim esas üzerinde durmak istediğimiz örnek, batı Anadolu'da Bergama kentinin iyi bilinen tiyatro ve Athena tapınağıdır. Praeneste'deki gibi eksenli cepheler içeren kademeli teraslar üzerine kurulmamış olmakla beraber, İ.Ö. III. yüzyıl gibi erken bir tarihleme ve theatron öğesi ön planda olan bir tiyatro ve tapınak düzeni içermesi bakımından aradığımız türden bir örnek teşkil etmektedir. İtalya dışında Hellenistik bir örnek olarak Bergama'daki kombinasyon gerek mimari, gerekse ideolojik açıdan raslantısal görünmekle birlikte, Sulla ve onun Bergama ilişkileri incelendiğinde ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bir kere, tapınak öğesinin Bergama'da tiyatro'ya göre epeyce geri planda olduğu söylenebilir. Aynı şey Praeneste'deki tholos için de geçerlidir. Ön cephede hakim olan cavea'dır; caveanm gerisinde yer alan tholos, cavea'Ğan pek görünmemektedir. Ayrıca, her iki örnekte de tapınakların tanrıçaları zaferle ilgilidir. SULLA'S OFFERING TO FORTUNA PRIMIGENIA METU JFA 1989 33 Bergama'da Athena Nikephoros, Praeneste'de ise Sulla'nın zaferlerine katkısı olan Fortuna'nın tapınakları theatron basamaklarının gerisinde yükselmektedirler. Şimdi işin theatron yönünü biraz kurcalayalım. Sulla'nın tiyatrolara ve tiyatro oyuncularına olan aşırı tutkusu Plutarch'tan iyi bilinmektedir. Yakın arkadaşları arasında pek çok tiyatro oyuncusu vardır. Hatta Bergama ve Atina'daki tiyatro loncaları mensuplarının vergi ve askeri hizmetten Sulla tarafından muaf tutuldukları bilinmektedir. Bu bakımdan, Roma'da kagir tiyatro yapılarının yasaklandığı bir dönemde, başkente bu kadar yakın bir mesafede bulunan Praeneste'deki tiyatro düzenini anımsatan tasarım ile diktatörün tiyatro tutkusu arasında bir ilişki düşünmeye değer. Gelgeldim, niçin Bergama? Fortuna'nın himayesi altında Sulla'nın en önemli zaferleri kuşkusuz karışıklıklar içinde bulunan Roma Cumhuriyetine kadar topraklarını genişletmeyi düşünen Mithridates'e karşı olanlarıdır. Mithridates, Hellenistik kıralların zenginlik ve ihtişamına Özenen Sulla'nın can düşmanı idi. Hatta, bir ara Roma'da Sulla'ya karşı ayaklanan İtaliklerin bu güçlü Anadolu kiralından yardım çağrısında bulundukları bilinmektedir. Pontus dönemini başlatan Mithridates'in başkenti Bergama idi. Fakat bu uzun sürmemiş ve Sulla zaferleri sonucu 'Asya'nın Yeniden Düzenleyicisi' unvanını alarak kendi dönemini başlatmıştır. Plutarch, Bergama tiyatrosunda Mithridates'in başına geçirilmekte olan bir tacın düşüp parçalandığı bir kehanet sahnesinden sözeder. Bu sahnenin Mithridates'in başkenti Bergama'nın tiyatrosunda yer almış olmasının Sulla'nın zafer habercisi olarak ikonografik özel bir anlamı olduğu düşünülebilir. Sözettiğimiz bu tarihi varsayımlar arkeolojik somut verilere dayalı olmamakla beraber, daha iyi araştırıldığı takdirde, bu yönlerden Fortuna Primigenia tapınağının tarihleme ve kökenlerinin araştırılmasında yeni bir boyut kazandırılacağı düşüncesindeyiz. İtalya'da İ.Ö. SO yıllarında Hellenistik doğu etkilerinin yoğunluğu iyi bilinmektedir. Bu yıllarda Cicero'nun İ.Ö. 83 yılında Capitoline tapınağı için 'Romalıların şanına yaraşır gibi' dediği şekilde, yani kastettiği doğu Hellenistik görkeminden geri kalmayacak biçimde, bir inşaat furyası olduğu gözlenmektedir. Doğudan gelen etkiler ve sentezlerini Vitruvius consuetudo italica terimi ile çok güzel belirtmektedir. Fortuna Primigenia tapınağı ve kökenleri hakkındaki düşüncelerimizin, bu genel akımlar çerçevesinde de incelendiği takdirde daha da kesinlik kazanacağı düşüncesindeyiz.