ATEBETÜ'L-HAKÂYIK'DA YER ALAN TÜRKÇE MANZUM HADÎS TERCÜMELERİ ÜZERİNE GÖRÜŞLER

Edib Ahmed'in Atebetü'l-Hakâyık=Hibetü'l-Hakâyıkl adlı eseri, Türk dili ve edebiyatının gelişme dönemindeki (yaklaşık XI-XII. asır) bir merhaleyi aydınlatması yönünden büyük önem arzetmektedir. •j Atebetü'l- Hakâyık, Türk-İslâm kültürü sahasında dinî bir görüş ve hikemî tarzda kaleme alınmış 242 beytlik bir manzumedir. Eserin yazarı Yüknekli Edip Ahmed'in kişiliği, yaşadığı devir ve muhiti hakkındaki kesin bilgiler henüz ortaya çıkarılamamıştır2. "Atebetü'l-Hakâyık şiirleri, dilinin kuruluşu, Kutadgu Bilig dilinin yapılışına çok yakındır3". Bu durum bizi, Ahmed Yesevî ile Edib Ahmed'in birbirine yakın asırlarda yaşadıkları kanaatine götürmektedir. Atebetü'l-Hakâyık, elimizde bulunan nüshalarında, Arapça başlıklar altında Türkçe şiirler yazılarak meydana getirilmiş bir eser olarak gözükmektedir. Şair, her başlık altındaki dizelerini ayet ve hadislerle te'yit etmiştir. Reşid Rahmeti Arat, eserdeki Arapça başlıklarla metin içersinde yer alan ayet ve hadisler hakkında şu görüşleri ileri sürmüştür: "Kutadgu Bilig ve 'Atebetü'l-Hakâyık da dahil olduğu halde, bu gibi eserler, ayrı bâblar halinde tasavvur edilmiş olmakla beraber, müelliflerinin bunlara ayrı ayrı başlıklar yazmış bulunduklarından ben şahsen şüphe ediyorum. Aksi takdirde nüshaların bu kısımlarındaki farkları izah etmek güçtür. 'Atebetü'l-Hakâyıka. gelince bu gün elimizde bulunan nüshalarda görülen başlıkların, bugünkü halleri ile müellif tarafından yazılmış olması ihtimali yoktur.. Bütün başlıkların Arapça yazılmış olması, bizi bunların müelliften ziyade, müstensihlerin işi olduğunu kabule zorlamaktadır. Eserini herkesin kolayca anlayabileceği, o devir için sâde diyebileceğimiz bir dil ile yazmış olan şairin, bâb (bölüm) başlıklarını Arapça yazmış olduğu tasavvur edilemez. Aynı mülâhaza, şairin sözlerini te'kit için ilave edilen âyet hadis ve diğer Arapça tâbirler için de ileri sürülebilir..4". Reşid Rahmeti Arat'm ileri sürdüğü bu görüşlerin bir kısmına katılmak epeyce zordur. Evet, Edib Ahmed'in o devir için herkesin anlayabileceği bir Türkçe kullandığı doğrudur. Ancak eseri incelediğimizde anlarız ki Edib Ahmed, İslam dinini çok iyi öğrenmiş, Kuran ve hadisin anlamını da kavrayan bilge şair bir kişidir. Türkçe'nin yanında Arapça ve Farsça'yı da çok iyi bildiği eserinden anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakınca, 'Atebetü'l-Hakâyık'da gördüğümüz Arapça başlıklarla ayet ve hadisleri de Edip Ahmed'in yazmış olabileceğini kabul etmek, daha isabetli olur. Ayrıca, eserin her bir bâbmdaki hadislere ve bunlarm manzum tercümelerine bakınca da büyük ihtimalle, Atebetü'l-Hakâyık"m Türkçe manzum hadis tercümelerinden meydana getirildiği sonucuna varırız. Eser, bu yönüyle Türk İslâm edebiyatındaki manzum 40 kırk hadis tercümelerine benzemektedir. Aslında Edip Ahmed, hadisleri, manzum olarak tercüme etmekle, Türk İslâm edebiyatmda bu türün öncüsü olmuştur. Bu yönüyle Edip Ahmed, hadisleri Türkçe şerh. ve tercüme ederek5 Nehcü'l-Feradis6 (Ter. 815 /1358)'i yazan Mahmud b. Ali'den, kırk hadisi Farsça manzum tercüme eden Cami7 (trc. 886/1481)'den, Kırk Armağan8 m müellifi (trc.815/1412) Kemal Ümmi'den ve Ali Şir Nevâi9 (1441-1501) den kronolojik olarak çok daha önce gelir.