1860'LARDA BURSA'DAKÎ FABRIKA MAHALLELERI(DISTRICTS)

1861-62 yıllarında Erkân-ı Harbiyeden bir ekibin kadastrocu Suphi Bey yönetimi altında Bursa Kentine ait 1/1600 ölçekte hazırladıkları bir harita İstanbul'da basılmıştır. Haritanın 19.yüzyılın ortalarında Bursa kentinin iç mekânsal yapısına ilişkin zengin bilgiyi kapsadığını düşünerek, bu haritayı başka araştırmacılara tanıtmak yararlı görülmüştür. Bu çalışmaya 1855'de kent merkebinin büyük bir kısmını yıkan zelzeleden sonra başlanmış ve o anda yıkılmış veya ayakta duran bütün binalar, büyük bir titizlikle tek tek sokak numaralarına kadar kaydedilmiştir. Ticari ve dini binaların hakim olduğu kent merkezinde her han ve külliyenin ve bunların çeşitli resimlerinin adı harita üzerinde belirlenmiştir. Ayrıca bedestenin büyütülmüş bir plânı yapılmış, bunun üzerinde dükkanların nitelikleri ve sokak isimleri de işaret edilmiştir. Araştırmamız kentin bilhassa bu döneminde en dikkat çeken özelliği olan yaygın fabrika bölgelerini inceliyor. Kadastrocular geleneksel yapılarına gösterdikleri titizlikle fabrikaları da işlediklerinden fabrikaların mekânsal dağılımı hakkında oldukça ayrıntılı bilgi bulmak mümkün olmuştur. Bu fabrikaların üretimi hakkında bilgi ise İstanbul Başvekâlet Arşivi ve Londra'daki Kamu Kayıtları Dairesinden temin edilmiştir. Son on yılda büyük bir hızla sanayiileşen Bursa'nm makineleşmeye dönük başlangıcı naritanm üzerinde bir asır önce ayrıntılı olarak gösterilmesi karşılaştırma nedeninden ötürü önem kazanıyor. 1860 yıllarında Bursa'nm iki kesimine açıkça hakim olan bu fabrika bölgeleri, kentin mekân yapısını sanayiinin henüz kurulamadığı 1830'lardan öncesine göre kesinlikle farklılaştırır. Haritada gösterilen fabrikaların yer seçimi ile gelişmelerini açıklamak amacıyla Bursa'da bu fabrikalardan hâlâ mevcut olanlar incelenmiştir. İlgiyi çeken ilk sonuçlara göre 1860'larda bu fabrikaların aşağı yukarı hepsinin ipek filâtür (mancmıkhane) oldukları, toplam olarak 8000 civarında kişiye iş imkânı sağladıkları ve işçilerin %90'dan fazlasının kadın oldukları anlaşılmıştır. Bu erken makineleşme ilginç bir oluşma gösterir. Fabrikalar ham ipeği tamamen Avrupa'ya ihraç etmek amacıyla gelişmiş, yerli kumaş ihtiyaçlarının ise, ya ithal veya geleneksel' metodlarla yapılarak temin edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Fabrikaların yer seçiminde bol akar su ile işçilerin bol bulunduğu konut yerlerinin yakın olmasının önemli bir rol oynadığı izlenmektedir. En geniş fabrika alanı Cilimboz deresinin etrafında, ikinci büyük fabrika alanı ise GÖkdere'nin kıyılarında görülmektedir. Ayrıca bir kaç büyük fabrika kentin kuzeyindeki alt konut alanlarına ve tarımsal arazisine yakın bulunup sularını aynı derelerden temin ediyorlardı. Kentin artan arazi fiyatlarının bu yerin seçiminde rol oynadığı sanılıyor. Bu devirde Bursa'da yapılan geniş Fransız yatırımlarına rağmen, yabancıların İzmir ve İstanbul'da olduğu gibi belli başlı koloniler şeklinde yerleşmemiş olduğu da izleniyor. Başkentin yakın oluşunun etkisi ile Bursa'nm ipek satışına has olan özellikleri bu tür yerleşmelere olanak sağlamadığı kanısı uyandırıyor.