1980'LI YILLARDA İNGİLİZ PLANLAMA DENEYİMLERİ

İngiltere'de planlama teriminin ilk kullanılışı 1909 tarihli Konut ve Kent Planlaması Yasası'na kadar geriye gider. Bu yasa ile yerel yönetimlere imar ve gelişme şeması hazırlama yetkisi verilmişti. Keza bu yasa kentsel ve kırsal alanda işçi evleri inşa edilmesini teşvik ediyordu. 1932'ye kadar konut, kent planlama ve yerel yönetimlere ait çeşitli yasalar çıkarıldı. 1932'de Muhafazakar (Conservative) Hükümet'in çıkardığı Kent ve Kır Planlama Yasası ile kontrol edilen topraklar çok genişletilmiş oldu. Bütün bu yasalarda esas olan zemin daha çok kamu sağlığı ve konut üzerinde kurulmuştu. Çünkü bu konularda merkezi idarenin ve kamuoyunun ilgisi, tarihi 19. yüzyılın ortalarına kadar giden endüstri devriminin oluştuğu şehirlerdeki sağlıksız ve aşırı kalabalık yaşama alanları, yoksulluk ve moral çöküntüsü ile ilişkili olarak başlamıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında çıkarılan bu yasal çerçeveler bir yandan planlama kuramları ile, diğer yandan gönüllü kuruluşların planlama hareketleri ile desteklenmiştir. Hatta 19. yüzyılın örnek endüstri yerleşmeleri olan New Lanark, Saltaire ve Bourneville'den başlayıp 1940'lara kadar oluşan Letchworth ve Welwyn Garden City örnekleri yasal çerçeveleri geride bırakmıştır. İngiltere'de Bahçe-Şehir yaklaşımı harp sonrası çok rağbet ve taraftar bulmuştur. Ebenezer Howard ve Patrick Geddes bu yaklaşımı kuramsal laşt ıran çok önemli isimlerdir. Londra'da Hampstead bahçeli banliyösü ve Lanchester'deki Whythensham bahçeli konut alanı örnekleri de planlama tarihinde önemli yer tutar. Bütün bu örneklere karşın, dağınık ve yağ lekesi gelişmeler, yol boyu sıralanan sanayi ve konut siteleri, planlamanın etki alanı dışında oluşmuştur. İngiltere'de planlama sistemine ilk önemli ve kapsamlı çerçeve 1947 tarihli Kent ve Kır Planlama Yasası ile getirilmiştir. Bu yasa ile semt belediyeleri (County Council) ve eyalet yönetimi (County Borough) planlama otoriteleri olarak tanımlanmıştı. Bu yetkili otoriteler öncelikle kendi alanlarında kapsamlı araştırma yapacaktı. Hangi kent ve köylerin gelişmeye uygun olduğu, hangi 76 ODTÜ MFD 1990 OZCAN ALTABAN yerleşmelerin korunacağı, konut ve endüstri için gelişme yön ve alanları, öneri yol ağı, büyük altyapı ve kamusal yapı ile açık alanlar, doğal kaynaklar ve tarım alanlarının gösterilmesi ve bunlara ilişkin plan kararı getirilmesi isteniyordu. 1947 yasasını şekillendiren temel ilkeler şunlardı: 1. Resmi bir plan üretilmeli ve bu bir yasal belge olmalıydı. Bu belge ile nerede ve ne kadar gelişme olacağı belirli bir zaman dilimi için ihtiyaçlara göre belirlenecekti. 2. Bir denetim sistemi getirilmeliydi. Planlamanın görevi gelişigüzel girişimleri önlemek ve yönlendirmekti. Kırsal alanları, kentlerin yayılmasından korumak gerekliydi. Fakat o tarihlerdeki durum katı korumadan çok gelişmeyi yaratma ve teşvik gerektiriyordu. Dolayısı ile tümden yasaklayıcı olma yerine yönlendirme asıl amaçtı. 3. Planlama ve kontrol için bir örgütsel yapı oluşturulmalıydı. Bu yapı içinde planlama yetkisi ve kontrol öncelikle yerel yönetimlerin görevi olarak tanımlanmasına rağmen merkezi yönetim planların onay makamı idi ve kamuya açık, soruşturma yetkisi ile donatılmış güçlü bir otorite idi. Bu kapsamlı yasa ile tüm İngiltere'de planlama bir kamu görevi olarak yerleştirildi. Yerel yönetimler ve merkezi yönetim bu görevi yerine getirmek için yeniden örgütlendi. Fakat pratikte 1947 ile 1955 arasında yerel yönetimlerin hazırladığı planların ancak yarısı onaylanabildi ve tümünün onay işlemi 1960 yılına kadar sürdü. Planlama kontrol sistemi etkili olarak işlemişti. Fakat 1947 yasasına göre hazırlanan planlar eski, statik ve teknik olarak yetersiz kalmıştı. Planlama sistemindeki bu aksaklık ve gecikmeleri incelemek ve gelecek yirmi yılın ihtiyaçlarını karşılayacak yeni öneri geliştirmek üzere bir komisyon (Planning Advisory Group) 1964'de kuruldu ve 1965 yılında hazırlanan rapor hükümete sunuldu. Bu rapordaki önerileri esas alan yeni bir yasa (Town and Country Planning Act) 1968 yılında yürürlüğe girdi ve ülkede yeni bir planlama sistemi başlatıldı. Planlama komisyonu ülkedeki nüfus artışı ve motorlu araç sahipliliğindeki çok hızlı artış eğilimlerini dikkate alarak gelişme planlarının öncekine göre çok daha esnek olmasını önermişti. İki kademeli bir planlama getirildi: - Eyalet planlama (county planning) otoritesi olan eyalet meclisleri (county council) yapısal plan (structure plan) hazırlayacak ve bu planda genel çizgileri ile belirlenen kentsel gelişme, koruma, ulaşım, konut ve rekreasyon politikaları Bakanlıkça onaylanacaktı. - Yerel planlamadan sorumlu semt belediyeleri District Council 1er ise, yapısal plandaki (structure plan) temel stratejilere ve politikalara uygun olarak yerel planlar (local plan) hazırlayacak ve bu planlar bakanlık onayı gerektirmeden kendi meclislerinde kabul edilecekti. Bu yerel plan o yörenin ihtiyaçlarını karşılayacak arazi kullanım, ulaşım, haberleşme, eğitim, sağlık, dinlenme ve benzeri plan kararları ile donatılacaktı. Ancak bakan onayı gerekmese de bu planların denetimi ve üst ölçekli plan ile tutarlılığı konusunda Bakanlığın güçlü müdahale olanakları saklı tutuldu. 1970'lerin başında yapılan değişikliklere ve yeni yasal düzenlemede uzlaşma ve katılım ön plana çıkmasına rağmen sonuç tatmin edici olmadı. Yerel yönetim, merkezi yönetim ve planlamadaki taraflar arasında uzlaşma olmayınca yapısal ve yerel planlardan beklenen sonuçlar oldukça kararsız ve belirsiz kaldı.