İMAR PLANI DEĞİŞİKLİKLERİ VE YARGI DENETİMİ

Planlama, hangi alanda, ya da hangi kapsamda olursa olsun, bir düzenleme/ düzeltme işlemidir. Diğer bir deyişle, varolan yapı ya da ilişkilere belirli amaç(lar) doğrultusunda müdahale etmeyi ön koşar. Kent planlaması da bu genel çerçevede değerlendirilmelidir. Ancak, planlama ekibinin plan hazırlarken, tek disiplinli planlama (iktisadi planlama, sosyal planlama vb.) anlayışından farklı olarak, kapsamlı/ çok yönlü bir yaklaşımla, kentteki tüm ilişki ve yapıların benzeşimini içeren bir model oluşturduğu ve dahası bunların görünebilir gelecekte ne yönde evrileceğini, ya da (kentsel politik güçlerin ve karar çevrelerinin istemleri de gözönüne alınarak) evrilmesinin istenildiğine göre, kent mekanına müdahale edeceği varsayılmaktadır. İmar planlarının böylesi kapsamlı bir projenin somut ürünleri olduğu düşünülmektedir. Dolayısı ile, artık hemen tümüyle terkedilen dar pozitivist bir bakışla, böyle bir anlayışla hazırlanan planların onaylandıktan sonra, öngörülen (ya da önceden belirlenen) süre içinde hiç bir değişikliğe izin verilmeden aynen korunması önerenler, yukarıda özetlenen rasyonel/kapsamlı plan yapım sürecinin gerçekleşebilir bir model olduğu varsayımından yola çıkmaktadırlar. Ancak, yukarıdaki modelin önünde çok ciddi engeller olduğu bilinmektedir. Öncelikle, kentler gibi açık sistemlerde, varolan yapının iç ilişkileri ile dış dinamiklerin bu ilişkiler üzerinde yapacağı karşılıklı etkileşimin niteliği ve boyutlarını, hazırlanacak planlara temel olacak biçimde, gerekirci (determinist) ilişkiler biçimde benzeştirerek model kurmanın hiç de kolay olmadığı açıktır.Plancılardan bunun da ötesine geçerek, kurduklar modeldeki yapı ve ilişkilerin gelecek 10-15 yılda nasıl evrileceğine ilişkin öngörülerde bulunmalarını beklemek, olanaksızın daha da zorlanması demek olacaktır. Bütün bunlara ek olarak, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik veriler ve çözümlemeler sonucunda önerilen yeni mekansal yapılarn bu değişkenleri ne yönde ve nasıl karşı etkilediğinin de planlama süreci içinde düşünülmesi gerekmektedir. Akçura'nn sözleriyle özetlersek: İmar planları 15-20 yıllık bir devre için hazırlanmaktadır. Bu süre boyunca, planla uygulama arasındaki çatışma doğal olarak artmakta, güçlenmektedir. Planın hazırlanmasında öngörülen bir çok gelişme gerçekleşmemekte veya beklenenin dışında bir biçimde gerçekleşmekte, buna karşılık öngörülmemiş bazı etmenler etkili olmaktadır. Özellikle Türkiye gibi gelişme süreci hem ekonomik, hem sosyo-kültürel dalgalanmalar gösteren bir ülkede, belirli bir kentin bir iki on yıl sonraki nüfusu ve ekonomik yapısı ne olacaktır, sosyal ve kültürel yeğlemeleri nasıl gelişecektir türü sorulara geçerli yanıtlar vermenin güçlüğü açıktır (Akçura, 1981,128-129). Diğer bir deyişle, zaman, 'imar planıyla uygulama arasındaki çatışkı'yı artırmaktadır. Ancak, sorun bununla da kalmamakta yazılı hukuk normları da benzer bir çatışkı unsuru olarak sahneye çıkmaktadır. Hukuk normlarının yoruma açık, esnek bir anlayışla hazırlanması, uygulayan yargıca göre farklı kararlar üretilmesine neden olacağı ve hukuksal birliği zedeleyeceği için savunulmazken, planların hazırlanması ve uygulanmasına yönelikvarolan kodifikasyonun günün koşulları ve anlayışlardaki değişikliklere göre aynı hızda değişmesi de sağlanamadığından, sorun daha da b üyüyebilmektedir. Ancak, bütün bu anlatılanlardan plan yapmanın olanaksız ya da anlamsız olduğu sonucuna da varılmamalıdır. Bu uyarılar, rasyonel/kapsamlı plan anlayışının sınırlarının kavranması ve statik, donuk, durağan, plan anlayışının neden olabileceği çatışkıların boyutlarının anlaşılması için yapılmıştır (1). Bu türden 'bükülmez plan anlayışı, esnek ve devingen bir planlamayı güçleştirmektedir' (Geray, 1972, 586). Rasyonel/kapsamlı planlama anlayışının bir başka katı yorumu da bu süreç içinde plancının konumu ile ilgilidir. Buna göre plancılar, 'kamu yararı'nı temel alarak, toplumun tüm sınıf, kesim ve katmanlarının çkarlarını bu ilke etrafında uzlaştıran, arazi-kullanım kararlarını bu çerçevede en optimal biçimde belirlemek için gerekli teknik bilgi ile donatılmış teknik elemanlar olarak tanımlanmaktadır. İmar planları da, bu teknik bilgi ile hazırlanmış teknik belgeler olarak görülmekte, uygulamanın beraberinde getireceği politik ve toplumsal etkileşimler değerlendirmelerde fazla da göz önüne alınmamaktadır. Bu anlayışın karşısında rasyonel, kapsamlı plan anlayışının geçerliliğini tümüyle yitirdiğini ileri süren görüşler yer almaktadır (Friedman, 1987). Post-modern bakış açısı, rasyonel/kapsamlı kent planlama yaklaşımının modernist politikanın etkili araçlarndan birisi olarak tanımlamaktadırlar. Bu yazarlar kent planlamann, farklı toplumsal bağlamlarda, farklı sınıf, kesim ve grupların elinde toplumun diğer kesim ve gruplarını denetleme ve baskı altnda tutmanın bir aracı olarak kullanıldığını ileri sürmektedirler. Baskı altına alınan toplum kesimleri kimi yazarlara göre, kadınlar, kimine göre, kent yoksulları, kimine göre azınlıklar v.b olmaktadr (Hooper, 1992; Hillier, 1993; Watson ve Gibson, 1995). Burada önemli olan, modern planlama anlayışının, planlama ile kentlerin daha düzenli hale getirileceği, daha işlevsel olacağı, daha yaşanabilir ve sağlıklı çevreler yaratılacağı yönündeki temel hedeflerinin sorgulanmaya başlanmasıdır. Bu çerçevede, planlamanın salt teknik bir meslek olmaktan çok politik bir işlev yüklendiği vurgulanarak, plancılar, toplumun belirli sınıf, kesim ve katmanlarının çıkarlarını, tanımı ve içeriği belirsiz bir kavram olan 'kamu yararı'adına kollamakla suçlanmaktadırlar. Post-modern öneriler, planlamanın etkinliğini tümüyle en alt düzeye indirmek ile plandan etkilenecek tüm kesimlerin hiç bir hiyerarşik ilişkiye bağlı olmaksızın planlama sürecine etkin bireyler olarak katılmasını öneren ve planın tüm kesimlerin çıkarlarını uzlaştıracak belgeler olması gerektiği görüşleri arasında değişik sapmalar sergilemektedir. Ülkemizdeki uygulama, yukarıda açıklanan iki uç tutum arasındadır. Diğer bir deyişle, imar planları statik, durağan ve tartışılmaz, değiştirilmez bir teknik belge olarak görülmediği gibi, planlamayı tümüyle işlevsiz kılacak ölçüde esnek, farklı toplum kesimlerinin ya da bireylerin istemleri doğrultusunda kolaylıkla değiştirilebilecek politik belgeler olarak da değerlendirilmemektedir. Bu çalışmanın amacı, yukarıda genel çerçevesi verilen kuramsal tartışmaya katkı yapmaktan çok, yürürlükteki mevzuat kapsamında, plan değişikliklerinde uyulması zorunlu çerçevenin yargı kararları örnekleriyle daha açık ve belirgin bir biçimde sunulmasıdır. Bu çerçevenin sınırlarının bilinmesi, kanımca, Türkiye'de plan uygulamalarında karşılaşılan sorunların tanınması ve giderek bu bağlamda önerilecek yeni düzenlemelerin tasarlanması için de bir başlangıç olacaktır.