ENDÜSTRİ-SONRASI KENTLERİN KAMUSAL MEKANLARI VE DEĞİŞEN ROLLERİ

Tarih boyunca kentlerin ayrılmaz parçalarından biri olan kamusal mekanlara son 25-30 yıl içinde ilgi hızla artmakta; özellikle endüstri-sonrası kentlerde çok çekici ve göz kamaştırıcı kamusal alanlar inşa edilmektedir. Bu gelişmeler, uzun bir dönem ihmal edilmiş olan kamusal mekanların iyileştirilmesi ve kentlerdeki rollerini sağlıklı yerine getirebilmeleri açısından olumlu olmakla beraber, kamusal alanların rollerinin değişmesine neden olmuştur. Bu makale, son 25-30 yılın kamusal mekan yazınını inceleyerek, endüstri-sonrası kentlerin kamusal mekanlarının değişen rollerini irdelemeyi amaçlamaktadır. Makalede bu amaca yönelik olarak, kentlerde kamusal mekanların rolleri tanımlanmakta; 1980’lerin başından itibaren kamusal alanlara artan ilginin nedenleri incelenmekte; endüstri-sonrası kente özel kamusal mekan tipleri ve özellikleri tanımlanmakta; bütün bunlara bağlı olarak, endüstri-sonrası kentinin kamusal mekanlarının değişen rollerine yönelik çıkarımlar yapılmaktadır. Kamusal mekanlar, yüzyıllar boyunca kentlerin ve toplumların yaşamında vazgeçilemez roller üstlenmişlerdir. Bu rolleri, fiziksel, ekolojik, psikolojik, toplumsal, siyasal, ekonomik, sembolik ve estetik başlıkları altında toplamak mümkündür. 1980’lerin başından itibaren kamusal mekanlar kentlerde özel ilgi odakları haline gelmeye başlamışlardır. Kamusal mekan yazını incelendiğinde, artan bu ilginin çok çeşitli nedenleri olduğu görülebilir: Geleneksel kente duyulan nostalji, sokak aktivitelerine artan ilgi, orta-gelirli genç kentlilerin yaşam tarzlarına bağlı açık alan talepleri, ‘kültürlerin müzeleştirilmesi’ eğilimi, kamusal alanların sürekli artan toplumsal çatışmaların uzlaşmasını, toplumsal ve mekansal bölünme ve parçalanmaların tekrar bütünleşmesini sağlayacak bir kentleşmenin yapı taşlarından biri olduğunun anlaşılması... Bütün bu iddialar, son dönemde kamusal mekanlara artan ilginin nedenleri arasında olmakla birlikte, bu ilgiyi harekete geçiren temel neden neo-liberal politikaların beraberinde gelen küreselleşme ve özelleştirme politikalarıdır. Bu politikalar öncülüğünde geliştirilen kent-pazarlama ve imge geliştirme kampanyaları ve kentsel canlandırma projeleriyle birlikte, ‘dünya kenti’ olma yarışında rekabet eden kentleri çekici kılacak ‘göz kamaştırıcı’, ‘fevkalade’, ‘olağanüstü’ olarak nitelendirilen, son derece iyi tasarlanmış, özenle korunan ve kullandırılan, görsel dekoruyla güçlü imgeler oluşturan ve belirli bir grubun ihtiyaçları ön planda tutularak geliştirilmiş kentsel mekanlar üretilmiştir. Söz konusu bu yeni kentsel çevreleri tamamlayan kamusal mekanlar, yatırımcılarının ekonomik faydasını artırmaya yönelik araçlar olarak kullanılmakla kalmamakta, aynı zamanda oluşturulan çevrelere yeni sermaye, mal, emek ve yatırımcı, ve hatta ziyaretçi ve turist çekmeyi sağlayacak önemli unsurlar arasında görülmektedir. Hatta yerel yönetimler kamusal mekanları küresel piyasalarda rekabet kapasitelerini artırmada ve toplum önünde başarılarının meşruiyetini sağlayacakları araçlar olarak kullanmaya başlamışlardır. Bütün bu nedenlere koşut olarak, endüstri-sonrası kentin hem merkezinde, hem de çeperlerinde yeni ancak ‘kamusal’ özelliklerinden ödün verilen yarı-kamusal mekanlar gelişmiştir. Özellikle ticaret işlevlerinin kent merkezinin dışına çıkması eğilimi sonucunda, kent çeperinde özel araçla ulaşılabilirliği yüksek alanlarda yer seçmiş, kendi içine dönük, yalnızca kendini referans alan alışveriş merkezleri, süpermarket zincirleri, perakende ticarete yönelik parklar kurulmuştur. Açık veya kapalı alışveriş merkezleri, çok katlı ofis binalarının içinde ve dışında geliştirilen meydanlar ve geleneksel sokak dokusuna seçenek olarak geliştirilen yeraltı ve yerüstü tüneller, endüstri-sonrası kent merkezlerinde ortaya çıkan yeni kamusal mekanlardır. Bunların yanı sıra, genelde eski sanayi bölgeleri ya da atıl sanayi alanlarının yeniden geliştirildiği mega-ticaret merkezleri, tarihi dokunun restorasyonu ve sağlıklaştırılması ile yaratılan açık hava müzeleri ve festival pazarları, konut, iş ve teknoloji işlevlerinde özelleşmiş kapalı yerleşimlerin içindeki kamusal alanlar, endüstri-sonrası kentin yeni yarı-kamusal alanlarını oluşturmaktadır. Kamusal alanların özelleştirilmesi, metalaştırılması ve ticarileştirilmesi, kamusal alan tasarımında estetik öğelerin, kültürel ve tarihi değerlerin ön plana çıkarılması ve kamusal mekanların üzerindeki kontrolün sürekli artırılması, endüstri-sonrası kentlerin yarı-kamusal mekanlarının ortak özellikleridir. Bu özellikler, kamusal mekanların fiziksel, ekolojik, psikolojik, toplumsal ve siyasal rollerinin gözardı edilmesine; buna karşılık, ekonomik, sembolik ve estetik rollerinin gereğinden fazla vurgulanmasına neden olmaktadır. Bütün bu gelişmeler, kamusal mekanların kent ve toplumların yaşamlarında üstlendikleri roller arasındaki dengeyi bozmakta; kamusal alanları tüketimi artıran, belirli gruplara hizmet eden, yerel kimlikler ve semboller hakkında karışıklık yaratan, mekanların fetişleştirilmesine neden olan ve hatta toplumsal tabakalaşma, dışlama ve seçkinleştirmeyi güçlendiren araçlar haline gelmesine neden olmakta, kamusal alanların ‘kamusallıkları’ hakkında önemli sorular akla getirmektedir. Endüstri-sonrası kentlerin kamusal mekanlarında görülen bu olumsuzluklar, neo-liberal politikaların, daha genel olarak kapitalizmin bir ürünüdür. Küresel sermayenin egemenliğindeki karmaşık kapitalist ilişkiler, günümüz kamusal mekanları, hem fiziki, hem de toplumsal olarak şekillendirmekte, yönetmekte ve kontrol etmekte; bütün bunların sonucunda da ‘kamusal’ özelliklerini yitirmiş alanlar ortaya çıkmaktadır. Halbuki, kamusal mekanların demokratik toplumlarda ideolojik bir konumu bulunmaktadır. Kentlerde farklılıkları bir araya getiren bu alanlar, Habermas’ın ‘mekansal olmayan ve normatif kamusal alanı’nın maddesel yanısmasıdır. Kamusal alan, devlet ile toplum arasında aracılık yapan kurum ve faaliyetler bütünü, toplumun kendini örgütlediği ve temsil ettiği, toplumsal etkileşim ve siyasal mücadelelerin ortaya konulduğu bir alandır. Endüstri-sonrası kentlerin kamusal mekanlarının oluşumunda ortaya çıkan en büyük çelişki, toplumsal temsilin, etkileşimin ve siyasal mücadelenin yerini küresel sermayenin üstünlüğünün almış olmasıdır. Unutulmamalıdır ki kamusal mekanlar, belirli bir grubun (grupların) hakimiyetinde planlandığı, üretildiği ve kontrol edildiği sürece ‘hakiki kamusal mekanlar’ olamazlar. Kamusal mekanların planlama, tasarım, üretim ve kullanım süreçlerine toplumun ne kadar farklı kesiminden grup dahil olursa, bu mekanlar o kadar ‘kamusal’ olurlar. Kamusal mekanlar, üstlendikleri rolleri bir denge içerisinde yerine getirebildikleri sürece gerçek anlamda kamusal olabilirler. Belirli rolleri ön plana çıkarılan, kamusal alanların kamu yararına hizmet etmesi de mümkün değildir. Bu nedenle, toplumun günlük ihtiyaçlarına yanıt veren ve kamusal mekanların geniş kamusal işlevlerini göz önüne alan kentsel çevrelerin yaratılması, ve ekonomik, sembolik ve estetik amaçlı politikaların kamusal mekanların tasarımında tek yönlendirici olmaması sağlanmalıdır. Unutulmamalıdır ki, yaşanabilir kentler ancak ‘hakiki kamusal mekanlar’ ile varolabilirler. Bu da, endüstri-sonrası kentlerin rekabetçi avantajlarını geliştirme stratejileri ile, toplumların gündelik ihtiyaçları ve kamusal mekanların zengin işlevleri arasında bir dengenin sağlanmasına bağlıdır.