GESTALT KURAMI VE KENT PLANLAMASI EĞİTİ

Planlama düşüncesinin akıla dayalı aydınlanma çağının ürünü olduğu söylenir. Plancıların arazi kullanımları, ulaşım sistemleri, iktisadi ve toplumsal sorunlar ve altyapı ile uğraşacakları bir gerçektir. Bu büyük uğraşın sonunda, eğer ürettiğimiz kentsel çevreler bizi mutlu etmiyorsa, çabalarımız boşa gitmektedir. Yazar,1960’lı yıllarda başladığı kent planlaması eğitiminin birinci sınıf işliğinde temel tasarımın soyut dünyası içinde ilk kez çizgiler, yüzeyler, hacimler ve dokulardan oluşan yeni bir çerçeve ile tanışmıştır. Sözcükler ve sayılardan oluşan orta eğitim sürecinden sonra tanışılan bu dünyanın etkileri tüm meslek yaşamı boyunca sürmüş ve çevreye son biçimin verilmesinde çevreye biçim veren uzmanlarla daha etkin bir iletişim kurmasını sağlamıştır. Bu nedenle, kentin biçiminin üretilmesinde etkin olan kent plancılarına eğitimleri sırasında görsel becerilerin kazandırılması açısından geştalt kurallarının öğretilmesi ve uygulatılmasının önemli olduğuna inanmaktadır. Alman dilinde gestalt şekil, biçim, örüntü, yapı, düzen gibi çok sayıda kavramı içeren bir anlam taşımaktadır. Gestalt kurallarının temelini oluşturan parça ile bütün arasındaki ilişki ise eğitim bilimlerinin de üzerinde durduğu bir olgudur. 1920’li yıllarda temelleri kurulan geştalt kuramında bütünün mü parçaları etkilediği, yoksa parçaların mı bütünü belirlediği tartışılmış ve bu eytişimsel ilişki içinde bütünün parçaların toplamından farklı bir şey olduğu vurgulanmıştır. Bu çerçevede görsel dünya için birey, tek tek nesneleri değil, nesnelerin oluşturduğu bileşimi (composition) algılamaktadır. Bileşimi oluşturan tasarlama eylemi ise iki temel kavram (category) üzerinde kurgulanmaktadır; cansız doğaya bir amaç ve yön veren düzen (order) ile her bütünün sahip olduğu anlam (meaning or significance), bileşimin niteliğini oluşturmaktadır. Anılan çerçeve içinde tanımlanan gestalt kuramının bir diğer temel özelliği de problem çözümü ve yaratıcılık üzerine geliştirdiği söylem olmuştur. Tasarım eğitimi açısından parçalanmış, ilintilendirilmemiş bilgi yerine bütünün kavratılması ve bu bütünün yeniden nasıl örgütleneceğinin öğretilmesi, bütün parça ilişkisinin çok daha karmaşık olduğu kentin planlaması açısından daha da önemlidir ve eğitimin temel niteliği olarak algılanmaktadır. Benzerlik, yakınlık ve süreklilik gestalt kuramcılarının belirlediği ilk kurallardır. Bunlara daha sonra çerçeveleme, birbirini tamamlayan biçimler, simetri, aynı doğrultuda olma, okunurluk, ortak yazgı ve birleşebilirlik gibi nitelikler eklenmiştir. Gestalt kuralları kimi ilişkileri ve düzenleri tanımlayabilmekte, buna karşın har zaman da açıklayıcı olamamaktadır. Bu durumu gözleyen kuramcılar deneyim olgusunu da geştalt kuralları arasına sokmuşlardır. ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü birinci sınıf işliği gestalt kurallarının öğretildiği, deneyimlendiği ve uygulandığı bir çerçeveye oturmaktadır. Arka planın (ground) ön plan (figure) kadar değerli olduğu, düzen ve gönderme çerçevesinin (frame of reference) yalnızca görsel dünyanın değil her alanın tanımlanmasındaki önemi, görsel dünyanın soyutluğu içinde önce iki ve üç boyutlu temrinlerle geliştirilmekte, daha sonra bunlar gerçek dünyada uygulamaya konulmaktadır. Birinci yarıyılın sonunda, edinilen beceriler mekânın düzenlenmesinde kullanılmakta, kademelenme, özel ve ortak alanlar, yapı, omurga ve kenar gibi ögeler gestalt kuralları çerçevesinde biçimlendirilmektedir. İkinci yarıyılda ise bu beceriler bir antik kentte sınanmakta ve uygulanmaktadır. Tasarım ve planlama tümdengelim ile tümevarım yöntemlerini içinde barındırmalıdır. Öğrencilere önce yerden bağımsız olarak tümevarım yöntemi içinde yaşam birimi, küme ve mahalle temrinleri verilmekte, daha sonra işliğin o yılki konusunu oluşturan antik kent ziyaret edilmektedir. Antik kentler soyuttur, izleri vardır, kendileri yoktur. Bunun eğitim açısından önemli olduğuna inanılmaktadır. Bir diğer özellikleri ile hepsi temel tasarım ilkelerine göre düzenlenmişlerdir. Bu çerçevede ziyaret edilen kentlerden Priene ve Milet ızgaranın, Side ve Perge omurganın gestalt etkilerini öğrencilere öğretmiştir. Hattuşaş ise surlar içinde bir dağınık eski zaman metropolisinin karmaşık yapısını öğrenciye sunmuş, Phaselis omurganın nasıl mekânsallaştırıldığının resmini göstermiştir. Çok katmanlı kent Bergama ise soyut bir ızgaranın yükseklerdeki Akropolü, orta kenti ve aşağı kenti nasıl denetlediğini, Asklepeion ile Akropol arasındaki çok uzaklardan kurulan görsel ilişkiyi öğretmiştir. Anılan soyutluklar öğrencileri de yüreklendirmiş, öğrendikleri gestalt kuralları çerçevesinde bir yandan mevcut kentlere müdahale ederken, bir yandan da bu kentlerin nasıl geliştirilebileceğinin yollarını aramışlardır. Kentin biçiminin üretilmesi iki ve üç boyutlu olarak bir bileşime (composition) oturmaktadır. İki boyutlu olarak mülkiyet, üç boyutlu olarak da imar hakları kentin biçimini belirlemektedir. Eğer bu biçimi kent plancıları belirliyorlarsa, kent planlaması eğitimi öğrencilere geştalt kurallarını öğretmekle yükümlüdür. Salt işlevsel ilişkiler ve nicel teknikler iyi bir kent yaratmamıştır. Kent planlaması eğitimi yapılaşmış çevrenin mekânsal niteliklerinden vazgeçemez. Bu çalışma, kent planlaması öğrencilerine gerekli beceri ve duyarlılığı sağlayabileceğine inanılan gestalt kuralları üzerinde durmuş ve birinci sınıf işliğinde bu kuralların nasıl uygulandığına ilişkin bilgi ve tartışmaları kapsamıştır.