MUAMMA ve DİVAN EDEBİYATINDAKİ SEYRİ

Muamma «ayn, mim, ye» olan kelime kökünün tefil babmda-ki ism-i mefulüdür. İki gözün kör olması manasmdaki1 yani nesnelerin gözün idrakine kapanmasını ve gizlenmesini ifade eden «'amiye» kelimesi tefil babına nakledildiğinde «kişiye bir şeyi gizlemek ve onu ona karışık göstermek» manasını kazanır2. Bu gizlenen ve saklı tutulan şey de -şiirden de öte, mutlak anlamda-muamma olarak adlandırılır. Şiirde şairin şiirinin manasını kapalı tutması, gizlemesi ta'miye yapması olarak ve bu mana da -gizlenen nesne, şahıs vb.- muamma olarak isimlendirilir. Bu bakımdan meseleye yaklaştığımızda lügaz, melanin, ehacî de farklı istikametlerden de olsa muammanın bir parçasıdır, denilebilir11. Bir edebî şekil olarak muammanın ıstılah anlamı ise kısaca «Remz ve imâ yoluyla bir isme delalet eden mevzun söz» dür1 Cür-cani muammayı «Sevgilinin veya diğer bir şeyin isminin tashîf, kalb, hisab veya başka bir yolla beyitte gizlenmesidir.» şeklinde tarif etmektedir5. Bu şekilde bir ismin gizlenmesinin ise zevk-i selime uyması ve zihnin o manaya intikalinin mümkün olması gerekmektedir. Lamiî muammayı tarif ederken buna işaret etmektedir : «Istılahat-ı zürefâ ve itibar-ı urefada şol kelama derler ki bi -tariki'r-remzi ve'l-imâ istihrac-ı isme işaret buluna, bir vech ile ki tab'-ı selim ve zihn-i müstakim anı müstahsen ve makbul tuta»0. Tariflerden muammanın mevzun söz olması gerektiği anlaşılmaktadır. Nesirde de bir ismin gizli şekilde ifadesi mümkün olmakla birlikte yaygın değildir. Lamiî Çelebi Risale-i Mirâtu'l-Esmâ'da muammanın mensur olabileceğim de yazar ve örnek verir7. Bununla birlikte bu örnek nesirde de muamma ortaya koymanın imkan dahilinde olduğunu göstermekte olup muammanın manzum olduğu hükmünü değiştirmemektedir. Aynı konuyu Ru-muzî Bey, Muamma Risalesi'nde şöyle açıklamaktadır:. «Kava-id-i muammanın cereyanı ekseriya kelam-ı manzum zımnında vaki olup kelam-ı mensurda şüyuu nedret üzre olmağın en-nadir ke'l-madum muktezasmca bazı üstadan-ı mütekaddimîn manzum kaydın tarife dahil kılmışlar»8.