FUÂD KÖPRÜLÜ’NÜN İZLENİMLERİYLE OXFORD’DA TOPLANAN XVII. BEYNE’L-MİLEL MÜSTEŞRİKLER KONGRESİ

Oxford İctimâ‘î Beyne’l-Milel Müsteşrikler Kongresi’nin on yedinci toplanışıydı. İlk def‘a 1873 senesinde Paris’de toplanan kongre sırasıyla Londra, Ptersbrug, Floransa, Berlin, Leiden, Viyana, Stockholm, Londra, Cenova, Paris, Roma, Hamburg, Cezayir, Kopenhang, Atina şehirlerinde toplanmış ve 1912’deki son Atina Kongresi’nde gelecek ictimâ‘nın 1915’de Oxford’da olması kararlaşmıştı. Araya Cihân Harbi’nin girmesi ve harb bittikten sonra da milletler arasındaki münâsebâtın tanzîmi içün uzun zamanlar geçmesi kongrenin on üç sene te’hîrle toplanmasına sebep oldu. Bunlardan Stockholm Kongresi’ne merhûm Ahmed Mithad Efendi, son Atina Kongresine de merhûm Ahmet Hikmet Bey Osmanlı Hükûmeti mümessili olarak iştirâk etmişlerdi. Diğer kongrelere hükümetin resmen iştirâk edip etmediğini ma‘a’l-esef bilmiyorum. Son kongrenin tertîbi işlerini Oxford Dâru’l-funûnuna mensûb “Hind Tedkîkâtı Enstitüsü” der-‘uhde etmişdi. Ekseriyesi Oxford’un Şark tedkîkâtıyla tevaggul eden profesörlerden mürekkeb olmak üzere bir ‘umûm-i kavmiyete bir de daha mahdûd a‘zâdan mürekkeb bir fa‘âl hey’et teşkîl etti. Usûlden olduğu vechile bütün hükûmetlere, dâru’l-funûnlara, akademilere, ‘ilmî cem‘iyetlere da‘vetnâmeler gönderildi. Ayrıca bu işlerle ‘alâka-dâr bütün mütehassısların iştirâkı ricâ edildi. Türkiye Cumhûriyeti ve İstanbul Dâru’l-funûnu da ayrı ayrı da‘vetnâmeler aldılar ve kongreye resmî sûrette iştirâkı kabûl ettiler. Kongre tertîb hey’etinin mesâ‘isi parlâk sûrette neticelendi: Belçika, İngiltere, Danimarka, Mısır, Fransa, Almanya, Macaristan, İtalya, Japonya, Hollanda, Norveç, İran, Polonya, Portekiz, İsveç, Türkiye, Amerika devletleriyle Papalık, resmî murahhaslar göndermek sûretiyle iştirâk ettiler. Dâru’l-funûnlar arasında, İngiltere’nin birçok dâru’l-funûnları, Almanyanın oniki dâru’l-funûnu bi’l-hassa göze çarpıyordu. Avrupa, Amerika ve Asya’nın altmış bir dâru’l-fünûnu, on üç akademisi, elli iki ilmî müessesesi ayrı ayrı mümessiller yollamışlardı. Husûsî sûrette iştirâk edenlerle birlikte kongre a‘zâsının yekûnu altıyüzden aşağı değildi.