CUMHURİYETİN İLK OTUZ YILINDA (1920-1950) KORUMA ALANININ ÖRGÜTLENMESİ-II

Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü 'nün Kurulması Antikiteler ve Müzeler Müdürlüğü'nün hizmetlerinin çok dar bir kadro ile yürütülemeyeceği anlaşıldığından, 18.7.1944 gün ve 4624 sayılı yasayla, bu Müdürlüğün kadroları iptal edilmiş ve yerine 'Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü' adı altında bir birim kurularak, yeni kadrolar oluşturulmuştur. Bu nedenle, 4624 sayılı yasa, yeni görev tanımları yapan ve yeni yaklaşımlar getiren değil, sadece kadro ve isim değişikliğini gerçekleştiren bir düzenleme olmuştur. Yasa ile bu birime, merkezde görev yapmak üzere 12, taşrada görevyapmak üzere ise 57'si uzman ve 116*s idari görevli olarak toplam 185 kadro tahsis edilmiş (38), bunun yanısıra, halen görev yapmakta olan personel de 'Maaşlı Kadro'ya geçirilmiştir (39). Umum Müdürlük, kurulduğu yıllarda, anıtsal yapıların onarımı, eski eserlerin çevresinde yapılan kamulaştırmalar ve çeşitli yayınlarla ilgilenmekteydi (EEMUM, 1945). Yine aynı yıllarda (1943-1944), Türkiye'de 19 müze müdürlüğü (Ankara: 2, İstanbul: 5), 8 müze memurluğu ve 14 müze deposu bulunmaktaydı. Çalışan sayısı 1945 yılında 454'e ulaşmıştı (Atasoy, 1467). Yeni müzelerin oluşmasının müzeciliğin gelişmesi dışında bir diğeryaran, kimi anıtsal nitelikli yapıların onarılarak müze olarak kullanılmasıdır. Maarif Vekaleti'nin önerisi üzerine, bakım ve onarım giderleri genel bütçeden karşılanmak üzere, bir gurup vakıf yapının müze olarak işlevlendirilmesi, 29.8.1945 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kararlaştırılmıştır. Bu yapılar arasında, Konya, Alaaddin Camii, Karatay Medresesi, Mevlana Dergahı, Sırçalı Medrese, Sahipata Camii; İstanbul, Fethiye Camii ve Kariye Camii; Eskişehir, Alaaddin Camii; Gaziantep, Nuri Mehmet Paşa Camii ve Akşehir, Taş Medrese ile Aksaray, Zinciriye Medresesi bulunmaktadır.Anıtları Koruma Komisyonu ve Vakıflar Umum Müdürlüğü'nün 1930'lu yıllardaki envantere dayalı ve öncelikleri belirlenmiş onarım programı düzenleme yaklaşımları, 1946 yılında Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü tarafından hazırlanan, 'Tarihi Anıtlar Ön Tasarısı' adlı belgede en kapsamlı noktasına ulaşmıştır. Bu belgede yapılar, niteliklerine göre üç sınıfa ayrılmıştır (40). A gurubunda, 48 il'de 20Ü yapı belirlenmiş, bunların onarımı için 49.692.000.- TL ödenek tahmin edilmiştir. 'B' gurubunda, 45 il'de 200 eser, 45.000.000.- TL'ye, 'C gurubunda, 48 il'de yine 200 eser 41.000.000.- TL'ye gereksinme göstermektedir. Bu onarımları yürütmek, denetlemek ve yapıların sürekli bakımını sağlamak için istenen 5.308.000.- ile toplam ödenek gereksinimi 141.000.000.- TL'yi bulmaktadır. Belge, tüm ülkedeki anıtları kapsamakladır. Vakıf kökenli yapılar ilk sırayı almakta, onları Milli Eğitim Bakanlığı, Özel İdare, Belediye ve Bayındırlık Bakanlığı sorumluluğu altındaki yapılar izlemektedir. Belgede, yapı ya da yapı gurupları için öngörülen müdahaleler 'onarım', 'onarım ve takviye', 'takviye', 'kurtarma', 'takviye ve tanzim', 'restorasyon' ve 'tanzim' sözcükleriyle anlatılmıştır. Bu sözcüklerin nasıl bir uygulamayı betimlediği tam olarak anlaşılamıyorsa da, yapı türleri ile karşılaştırıldığında, 'takviye ve tanzim' ile 'tanzim'in daha çok arkeolojik alan ve yapılar için kullanıldığı görülmektedir. Eski Eserler ve Müzeler I. Danışma Kurulu 'nun Çalışmaları 1945 yılında, eski eser ve müzelerin durumunu görüşmek üzere, 'Eski Eserler ve Müzeler I. Danışma Kurulu' toplanmıştır (41). Maarif Vekili Hasan Ali Yücel açış konuşmasında koruma sektörü için şu saptamaları yapmaktadır (EEMDAK, 1945, 4-6): Cumhuriyet döneminde müzelerde toplanan eserler, Osmanlı döneminde toplanabilen eserlerin 7 katıdır. Bu, Cumhuriyet yönetimlerinin konuya ilgisini gösterir. Atatürk ve İnönü, diğer konularda olduğu gibi 'fikir olarak ve iş olarak bu işte de başta gelen iki uyandırıcı insan'dır. Bir anıtın onarımı, 'bir kalfa, bir dülger, hatta salt bir mimar işi olmaktan çok ileridir'. Bu husus geç de olsa anlaşılmış, ancak hatalar da yapılmıştır. Bu hatalar, 'ne bir para, ne bir emir meselesi değil, bir kültür, bir anlayış eksikliğinin fena izleridir.' Anıtların onarımı büyük paralar gerektirmektedir. Koruma konusunda, İl Özel İdareleri ile özel kurumlar da gelişme içindedirler. Yücel, bu saptamaların ardından, Komisyonun koruma ve onarımla ilgili olarak programlanmasını istediği hususları da şöyle sıralamaktadır: 1. Ülke ölçeğinde tüm eserler haritalar üzerinde saptanmalıdır, 2. Onarım öncelikleri, üstün değerli olup, yıkılma tehlikesi en fazla olan yapılara verilmelidir, 3. Onarılacak yapılara mutlaka yeni işlev verilmelidir (42). Hasan Ali Yücel'in açış konuşmasından sonra, toplantılara Genel Müdür H. Z. Koşay başkanlığında devam edilmiş, konular '-Müzeler' ve 'Anıtlar' ana başlıklarında tartışılmış ve koruma konusunda şu kararlar geliştirilmiştir: • Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü'nce hazrlanan 80 maddelik 'Eski Eserler Kanun Tasarısı'nın bir komisyonca ele alınmasına ve yetkili hukukçular tarafından incelenmesine karar verilmiştir (43). • Eski eser ve anıt için yeni tanımlar oluşturmuştur. Buna göre, 'Gelip geçmiş kavimlerin ve atalarımızın yaşayışlarına, maddi ve manevi kültürleri tanıklık eden, yeraltında ve yerüstünde bulunan belgelere 'eski eser', 'eski eserlerden gayrimenkul olanlar içinde, tarihi ve mimari değeri olup da korunması kamunun menfaati olan yapılara ve tesislere 'tarihi anıt' adı verilmektedir. • Anıtların belgelenmesi için yeni bir yönerge hazırlanmalı ve bu yönerge şu konulan içermelidir: Eski eserlerin plan ve haritalarda belirtilme yöntemleri, anıtların fişlerinin hazırlanması, Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü'ne gelen fişlerin bir kurulca incelenmesi ve anıt niteliğini taşıyanların ayrılması, Ayrılan yapıların listelerinin Bakanlar Kurulu'nca onaylanması ve ilgili yerlere bildirilmesi, • Anıt niteliğindeki yapıların ortadan kaldırılmaması için, eski eserler kanun tasarısına gerekli maddeler konmalıdır. • Bir yapının onarımı ile görevlendirilecek mimar, eserin rölöve ve restorasyon projeleri ile raporunu, Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü'nde kurulacak olan bir 'Teknik Komisyon'da savunmalı ve onarım kararını bu komisyon almalıdır. • Onarım projeleri hazırlanırken, parasal olanaklar ve yapıya verilecek işlev sürekli olarak gözönünde tutulmalıdır. Danışma Komİsyonu'nun yukarıdaki maddelerde öngördüğü yaklaşımlar, korumanın çeşitli boyutlarını değerlendirecek bir 'karar ve denetim mekanizması' arayışının işaretleri olarak görülmelidir. Ne tür yapıların 'anıl' niteliği taşıyacağı ve dolayısıyla 'anıtsal' niteliklerinin 'onaylanmaları', restorasyon projelerinin bir teknik komisyon kararı ile geçerlik kazanabilmesi, altı yıl sonra kurulacak olan 'Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu' görevlerinin ilk tanımları olarak değerlendirilebilir. İki yaklaşım arasındaki fark, Danışma Komİsyonu'nun bu denetim ve karar mekanizmasını, devletin mevcut organları içinde çözmeyi öngörmesi, 1951'de ise kanun koyucunun, mevcut örgütlenme biçiminin dışında ve onunla bağımlı olmayan bir yeni kurum oluşturmasıdır. İlginç olan bir husus, Danışma Komisyonu üyelerinden Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü Şube Müdürü Y. Mimar Ali Saim Ülgen' in, 5805 sayılı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu yasasının hazırlanması ve yürürlüğe girmesinde önemli bir görev üstlenmiş olmasıdır. Eski Eserler ve Müzeler I. Danışma Komisyonu, tek yapı ölçeğinde sürdürülmekte olan rölöve ve uygulama etkinliklerini de incelemiş ve bu konuda bir dizi karar almıştır. Buna göre: • Topkapı Sarayı'nın onarımına devam edilecektir. • Bursa, Yeşil Külliyesi ile, Muradiye Külliyesinin çevre düzenlemesi için Y. Mimar Macit Kural tarafından önerilen projeler uygun bulunmuş ve onaylanmıştır. • İstanbul'da kiliseden camiye çevrilen anıtların Vakıflar İdaresi'nce ivedilikle onarılması istenmiştir. • Bergama'da antik yapılarla beraber Türk eserlerinin de ele alınması ve sürekli çalışacak bir teknik büronun oluşturulması uygun görülmüştür. • Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü'nce hazırlanan 'Onarılacak Anıtlar' listesi incelenmiş, uygun görülerek Bakanlığın onayına sunulması kararlaştırılmıştır. Komisyon, bu temel konuların yamsıra, çeşitli yapıların korunmasının gerekli olup olmadığı, bazı yapılara yapılacak onarım müdahalelerinin belirlenmesi gibi konularda da kararlar almıştır. Bu kararlardan bir bölümü yapıların yıkımryla ilgilidir. İstanbul, Damat İbrahim Paşa Mektebi, kurtarılmasına imkan görülmediğinden, Bahçekapı, Hidayet Camii sanat değeri bulunmadığından, Üsküdar, Hüseyin Avni Paşa Yalısı mimarlık değeri olmadığından, Niksar, Sunguriye ve Hacıçubuk türbeleri depremden harap olup onarımları mümkün olmadığından yıkılabileceklerdir.Ölçütler tam bilinemediğinden, Komisyonun yıkım kararlarını irdelemek zorlaşmaktadır. Yine de, Niksar'daki türbelerin, harap olduğundan dolayı yıkılmalarına izin verilmesi, gerekli bilgi ve teknolojinin yokluğu, parasal kaynakların yetersizliği, uzman personel ve onarım esnafının bulunmaması gibi teknik içerikli nedenlere dayandırılabilir. Vakıflar Umum Müdürlüğü 'nün Etkinlikleri 1920'li yıllarda çıkarılan yasalarla, çeşitli anıtsal yapıların değişik kurumların sorumluluğuna bırakılmasının olumsuz sonuçları 1940*11 yıllarda da izlenmekte ve VGM'nün bu yapılarla ilgisini hemen tümüyle kesmeye başladığı görülmektedir. 1941 yılında, 'Vakıflar İdare Meclisi' tarafından alınan bir kararda (Öztürk, 1995,387), medreselerin Vakıflar Umum Müdürlüğü'nden alındığı, bütçe ile ilgilerinin kesildiği, bu nedenle onarılarak günün gereksinmeleri için kullanımlarına yönelik bir harcama yapılmasına olanak olmadığı yer almaktadır (44). 1940 yılında, TBMM'de camilerin onarımı konusunda yapılan görüşmelerde, kimi milletvekilleri, sadece camilerin onarılıp, çevrelerinde bulunan medrese vb. yapıların onarılmadığını vurgulayıp bu hususta yeni düzenlemeler getirilmesini istemişlerdir. Vakıflar Umum Müdürü Fahri Kiper'in verdiği yanıt, 1920'lerde yasalarla başlatılan bir karmaşanın 1940'lı yıllarda hala sürdüğünü göstermesi bakımından ilginçtir (Öztürk, 1995,418): ...ileriye sürülen, camilerin tamiri sırasında, mektep, medrese, türbe, sebil gibi eserlerin bir kül halinde birlikte tamir edilmesi, Umum Müdürlük olarak bizim de arzumuzdur. Ancak, hususi kanunlarla, mektepler özel idarelere, medreseler ve tarihi kıymeti haiz türbeler Maarif Vekaleti'ne, çeşme ve sebiller belediyelere devredilmiştir. Bu sebeple bu eserlerin Vakıflar Umum Müdürlüğü bütçesinden restore edilmesi meri (yürürlükteki) kanunlarla olamamaktadır bu yapıların keşiflerini bir bütün olarak hazırlattığımız halde, diğer kuruluşlar bu işe yeterli ödenek ayıramıyor. Bu bakımdan onarım hizmeti koordineli bir biçimde yürütülememektedir. Maarif Vekaleti kendi mühim işlerini bırakarak onarım hizmetine pek bakamıyor... Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1943 yılına değin, 2.817.560 lirası 'Hayrat Tamirleri', 385.916 lirası 'yeterli geliri olmayan hayrat tamiri' ve 824.812 lirası 'Abidelerin Tamiri' olmak üzere, 20 yılda toplam 4.028.288 TL harcama yapmıştır. Hazırlanan yeni keşiflere göre, 131 cami için 2.549.993 TL'ye gereksinme duyulmaktadır (Yirminci Cumhuriyet Yılında, 17-19). Yapılan ve yapılması planlanan onarımlar, Vakıflar İdaresi'nin çeşitli kaynaklardan elde etliği gelirlerin 1/10'una karşılık gelmektedir. Vakıflar Umum Müdürlüğü, sürdürdüğü onarım çalışmalarına ilişkin raporlar yayınlayan ilk kuruluştur. Mimarlık dergisinin çıkmaya başladığı 1944 yılından itibaren, her sayıda bir yapının onarımı anlatılmıştır (45). Bu girişim, ilk tanıtım yazısında da belirtildiği gibi, Vakıflar Umum Müdürlüğü'nün onarım etkinliklerini Mimarlık topluluğuna duyurmayı amaçlamaktadır. Eski Eserleri Koruma Encümeni Çalışmaları Genellikle İstanbul kenti ve yakın çevresinde çalışmalarını yürüten EEKE, çalışmalarını 1940'lı yıllarda da sürdürmüştür. Encümen, örneğin 1949 yılında 99 toplantı yapmış, kendisine iletilen 550 değişik konuyu incelemiştir (46). Bu konuların 55'i Müzeler Genel Müdürlüğü'nden, 108'i İstanbul Belediyesi İmar Müdürlüğü'nden, diğerleri ise İstanbul'un çeşitli ilçelerinden gelmiştir. Bu süreçte birçok yapı yerinde incelenmiş, bunların onarımlarına ilişkin kararlar alınmıştır. Encümen aynı yıl, 72 adet eski eserin fişlerini hazırlamış ve tescil etmiştir (EEKE, 1949,19-23).Encümenin tek yapı ölçeğindeki bu etkinliklerinin yanısıra, çevre ölçeğinde de çalıştığı görülmektedir. Örneğin, Üsküdar ve çevresinin imar plan çalışmaları sırasında, Belediye İmar Müşaviri eri 'n in de katılımıyla plan kapsamında bulunan 88 eski eser yerinde incelenmiş ve bu konudaki görüşler İmar Müdürlüğü'ne iletilmiştir (EEKE, 1949,21). Korumaya Ayrılan Parasal Kaynaklar Bütçe 'nin Genel Nitelikleri Bu dönemde, dört kuruluşun bütçesinde eski eserler ve müzecilik için ödenek bulunmaktadır. Bunlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Maarif Vekaleti, Nafia Vekaleti ve Vakıflar Umum Müdürlüğü'dür (47). Türkiye Büyük Millet Meclisi Kaynakları Milli Saraylar için, 1941-1945 yılları arasında, yılda ortalama 43.000, 1946-1949 yıllarında ise ortalama 168.000 TL ödenek ayrılmıştır. Bu Ödenek yıllık bütçenin % 0.01 'idir. Milli Saraylar'ın onarım ve boya ödeneği, 1946 yılından sonra, önceki yıllara oranla 4.5 kat artırılmıştır. Maarif Vekaleti Kaynakları Maarif Vekaleti'nin bütçesinde, daha önce, 'Tarihi Eserler Masrafı' ve 'Müzeler Masrafı' olarak ayrı başlıklar taşıyan ödenekler, 1943 yılından itibaren, 'Müzeler ve Anıtlar Genel Giderleri' başlığı altında toplanmıştır (48). 'Müzeler ve Anıtlar Genel Giderleri'nin sadece bir bölümü doğrudan onarım etkinliklerine gitmektedir. Sononyılm ilk yarısında (1941-1944), hem müzecilik hem onarım hizmetleri için yılda ortalama 110.000 TL ödenek alınabilmektedir. Salt onarım için yılda ortalama 68.750 TL harcanmıştır (EEMUM, 1945, 24-25). Buna göre onarım harcamaları, yıllık bütçelerin ortalama %63'ünü oluşturmaktadır. Bunun yanısıra, özel ödenekler de alınabilmektedir. Topkapı Sarayı için 1941- 1944 yılları arasında verilen 939.000 TL., 1943 yılında Ankara, Mahmut Paşa Bedesteni için verilen 36.000 TL bunlar arasındadır. Ödenekler, 1942 yılma kadar müzecilik ve onarım hizmetleri için ayrı ayrı verilmekteyken, 1943 yılından itibaren tek bir ödenek olarak görülmektedir. Koruma ve müzeciliğe ayrılan ödenekler, tüm bütçenin ortalama 0.028'ini, Maarif Vekaleti bütçesinin 0.32'sini oluşturmaktadır. Ödenekler, 1945-46 yıllarında en düşük düzeye inmiş, 1947- 1948 döneminde de en yüksek düzeye çıkmışlardır. Buna neden olarak, İkinci Dünya Savaşı'nın bilimine yakın yıllarda alınan önlemlerin, birçok bütçe giderinde kısıntı yapılmasını gerektirmesi, buna karşın savaşın bitiminden bir süre sonra, göreceli bir rahatlamanın gelmesi gösterilebilir. Bu dönemde de, daha önce başlayan onarımların hemen tümü devam etmiştir. Kamulaştrma ödeneği ile ise (%18) Antalya, Yivli Minare Camii; Bursa, II. Murat Türbesi; Kayseri, Döner Kümbet çevreleri ile, Bursa'da bir Osmanlı Konutu kamulaştırılmıştır. Nafia Vekaleti Kaynakları Nafia Vekaleti, 1941, 1942, 1945 ve 1946 yıllarında arkeolojik kazılar için 15.000'er TL ödenek vermiştir. Bunun yanısıra Nafia Vekaleti bütçesinde 1930- 1940 yılları bütçelerinde de yer alan bir ödenek türü son on yılda da görülmektedir. Kamu yapılarının yapımı ve onarımı için konan ve ne kadarının eski eser niteliğindeki kamu yapılarının onarımına harcandığını bilemediğimiz bu ödenek, örneğin, 1946 yılında 19.757.480.- TL olarak belirlenmiştir. Ödeneğin büyük bir bölümünün, Cumhuriyet'in en çok gereksinimi olan yeni kamu hizmet yapılarının alt ve üst yapı tesisleri için harcandığı düşünülse de, belli bir bölümünün mevcut yapıların onarımına ayrılması gerekmektedir. Bunların da yine bir bölümünün, bugün 'kültür varlığı' olarak nitelenen yapılar olduğu düşünülebilir. Buna benzer bir diğer ödenek de, Maarif Vekaleti bütçesinde, 'Devlet Tarafından Kullanılan Binaların Onarım Giderleri' adı altında yer almakta ve olasılıkla eski okul yapılarının onarımı için kullanılmaktadır. Bu ödenek, örneğin, 1947 yılında, 308.235 TL'dir. Aynı yıl, doğrudan eski eserler ve müzeciliğe tahsis edilen ödeneğin 513.900 TL olduğu düşünülürse, yukarıda anılan iki ödeneğin sadece bir bölümünün onarıma aktarılması, yine de büyük bir katkı olarak görülmelidir. Böylece, doğrudan onarıma tahsisli kaynaklar dışında başka kaynakların da var olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, bu ikincil kaynakların hangi yapılar için kullanıldığına ilişkin yeterli belge bulunamadığından, katkının niteliği bilinememektedir. Vakıflar Umum Müdürlüğü Kaynakları 1940'lı yılların ikinci yarısından itibaren, bütçede yer alan ödenek bölümlerinin içerikleri de verilmeye başlanmıştır. Böylece, bazı başlıklar altında ne tür harcamalar yapılmasına izin verildiği anlaşılmaktadır. Buna göre, 'Vakıf Akarlarla, Kamu Hizmetlerinde Kullanılan ve Geliri Olmayan Yapların Yapım ve Onarımı' için ayrılan ödeneklerle malzeme giderleri; 'Hayrat Onarımı' ödenekleriyle malzeme bedeli, usta ve içilerin yollukları ve cami çevresindeki yapıların kamulaştırılması; 'Abideler Onarım Giderleri' ödeneği ile yine malzeme bedeli, usta ve işçilerin yollukları ve bu kez cami çevresindeki abidelerin kamulaştırılması yapılabilecektir. Burada ilk akla gelen soru, işçilik ücretinin hangi ödenekten karşılanacağıdır. Bu konuda ilgili mevzuat herhangi bir düzenleme içermediği için, Umum Müdürlüğün kendi bünyesinde sürekli ve kadrolu onarım ustaları bulundurduğu akla gelmekteyse de bununla ilgili hiçbir uygulama bilinmemektedir (49). Bu ödeneklerden, 'Abideler Onarım Gideri', 1941, 1944 ve 1945 yıllarında, hayrat onarımı ile birlikte verilmiştir. Vakıflar Umum Müdürlüğü'nün korumaya ayırdığı ödenekler, kendi bütçesinin ortalama % ll'ini, genel bütçenin ise % 0.06'sını oluşturmaktadır. Bu ödeneğin, Maarif Vekaleti ödeneğinden %46 daha fazla olması, vakıf harcamaları arasında, bilemediğimiz oranda yeni inşaatların da bulunması ile açıklanabilir. Bir başka deyişle, Vakıflar bütçesinde onarım ve yeni yapım karışık olduğu için, onarıma ayrılan esas kaynaklar saptanamamaktadır. Bu kurum, her yıl, genel bütçedeki artışla oranlı bir onarım ve yeni yapı ödeneği alabilmiştir.