GEÇ OSMANLI İNŞAAT ORTAMINDA “BİNÂ EMÎNLİĞİ”

Osmanlı’da mimarlık örgütlenmesinin önemli aktörlerinin yaptıkları işler ya da görevleri, kaynaklarda, çoğunlukla, genel tanımlamalarla ifade edilmeye çalışılmıştır. Sözgelimi, C.E. Arseven’e göre, binâ emînleri, Osmanlılarda büyük ve resmi binalar yapılırken onların inşaat masraflarının hesabını tutan, yapı malzemesini alan ve ustalarla amelelerin gündeliklerine bakan memurdur. Kâtibi ve muhâsibi olan binâ emînleri, erken ve klasik dönem Osmanlı’da büyük bir cami inşa edileceği zaman padişahlar tarafından önem verilen bir kişi olarak atanırdı. Binâ emînlerine mimarlar kadar önem verilir ve bu görev şerefli bir memuriyet sayılırdı (Arseven, 1975, 249). Bir yapının keşif ve planının yapılması gibi, teknik işler hassa mimarlar ocağının amiri mimarbaşıya aittir. Özellikle, hassa mimarlar ocağının en etkili olduğu klasik dönemde, inşa veya tamir edilecek binanın planı ve keşif bedeli hassa mimarları tarafından hazırlanırdı. Projeler kabul edildikten sonra inşaatı buna göre yürütmek de onların göreviydi. Büyük inşaatlarda hesapları görmek üzere, ayrıca bir de binâ emîni tayin edilirdi. Büyük binaların inşaat ve tamirinde mimarbaşı veya onun uygun göreceği hassa mimarı sadece inşaatın plana göre yapılıp yapılmadığına nezaret eder, para işine karışmazdı. Binanın bütün masrafları binâ emîni eliyle ödenirdi. Bina için gerekli malzemeyi ve işçileri tedarik etmek, yevmiyelerini ödemek onun göreviydi. Binâ emînleri tarafından tutulan masraf defterleri; büyük binaların ne zaman yapıldığını, malzemesinin nereden, ne miktarda ve kaç liraya getirildiğini, kaç işçi çalıştığını, bunlara ne kadar ücret ödendiğini, binanın kaça mal olduğunu gösteren önemli belgelerdir. Binâ emînlerinin bazen masrafları kısarak mimarbaşıları güç durumda bırakmalarına rağmen bu sistem etkili bir biçimde imparatorlukta uygulanmıştır. Sanatkâr statüsünde tutulmaya çalışılan mimarların, para işlerine karıştırılmayıp sorumluluktan uzak tutulmaları, onların sadece yapı inşa etme işiyle uğraşmalarına olanak sağlayan etkili bir yol olarak görülmektedir. Bu mekanizma, mimarın kendisini maddi nedenler yüzünden gelecek suçlamalara karşı koruması yönüyle de önemlidir. Sözgelimi, Mimar Sinan Süleymaniye Camisi’ni inşa ederken pek çok para çalındığı konusunda çıkarılan söylentileri işitince bunun hesabının kendisinden sorulamayacağını, bu konuda binâ emîninin cevap vermesi gerektiğini söyleyebilmiştir (Küçük, 1992, 179). İnşaat esnafının kontrol altında tutulması sadece mimarbaşıyla sınırlı kalmamıştır. Tevârîh-i Âli Osman tarihine göz attığımızda; Fatih döneminde bile binâ emînini ve yazıcısını teftiş ederek, hesap sorduklarını, mimarı hakir görerek kötülediklerini tespit edebiliriz (Barkan, 1972, 107). II. Beyazıt devrinde de İstanbul’dan ya da taşradaki yapıların inşaatları sırasında inşaatın yapıldığı yerden görevlendirilen binâ emînlerinin adlarına rastlanmaktadır. Bu durum, erken Osmanlı’da yapıların inşaatlarında mimarların dışında binâ emînlerinin görevlendirilmesine önem verildiğini göstermektedir (1) (Meric, 1958, 14-40). Bu dönemdeki binâ emînlerinin görevlerinin tanımları ve başmimar-binâ emîni ilişkileri ve bunlarla ilgili sorunlar konusunda fazla bilgi sahibi değiliz. Görev sadece yapıya nezaret etmekle mi kalıyordu? Yoksa geç dönemlerdeki gibi, inşaat için gerekli paranın bulunması konusunda binâ emîninden yardım alınıyor muydu? Özellikle taşradaki kale yapımları sırasında binâ emîninin varlığı inşaat esnafının bir yolsuzluk yapmaması için sadece caydırıcı bir önlem miydi? ve her yapı için binâ emîninin görev tanımı değişiklik gösteriyor muydu? Bu gibi sorular şimdilik yanıtsız kalmaktadır. Binâ emînlerine ait keşif ve icmâl defterleri bu ilişkileri açıklama konusunda yeterli değildir. Bu konuların bilinmesi, işin yapılışıyla ilgili olarak yöntem belirleme çabalarının belirlendiği binâ emînlerinin sultanla ya da vezirle yaptıkları özel yazışmalardan, şikayet için yazılan arzuhallerden sağlanabilir. Ancak, klasik dönemdeki binâ emînlerine ait kayıtlar, genellikle, keşif ve icmâl defterlerindeki hesaplamalardan, malzeme listelerinden ya da amele ve işçi ücretlerinden ibaret olduğu için inşaat alanındaki genel sorunlar ve binâ emînlerinin inşaat esnafı ve örgütlenmenin diğer bireyleriyle olan ilişkilerinin ne olduğu konusunda bilgi vermemektedir. Diğer taraftan, inşaat faaliyetlerinde, yolunda gitmeyen işlerin sultana doğrudan aktarılması ayrıcalığı klasik dönemde Mimar Sinan dışındaki mimarlarda pek fazla görülmemektedir (2). Klasik dönemde devlete ait yapıların inşaat sürecinin aksamasının, ödenecek bedellerin gecikmesinin, inşaat defterlerindeki kayıtlarla sınırlanması, kuşkusuz, dönemin sosyal yapısıyla da ilişkilidir. İnşaat ortamında konuşan, tartışan ve çatışan bir grubun varolmadığı düşünülebilir. Genellikle, bu dönemde uzlaşmalar ve kabullenmeler inşaat esnafının susmasını gerektirmiştir. Dolayısıyla, 18. yüzyılın sonlarına ait tekil belgeler, inşaat ortamının aktörleri tarafından, uzlaşmak yerine çatışma, geri planda kalmak yerine, karşılaşma ve susmak yerine, şikayet mekanizmasının geçmiş yüzyıllara göre tercih edildiği bir inşaat ortamının varlığını göstermesi açısından dikkate değerdir. Erken ve klasik dönem Osmanlı dünyasında binâ emîni ile ilgili sorular bilinmezliğini korurken, 18. yüzyılın sonlarına ait belgelerde, inşaat teşkilatı içinde önemli bir görev haline gelen “binâ emînliği”, görev tanımı açısından o günün şartlarında baş mimarın sorumluluklarıyla çakışan ve gerilim noktasına dönüşen ilginç bir hal alır. Bilindiği gibi, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti ve imparatorluğun bazı bölgelerinde inşaat alanının aktörleriçeşitlilik göstermiştir. İmparatorluğun son 150-200 yüzyılı boyunca inşaat faaliyetlerinin örgütlenmesi ve bireysel etkinliklerin önemi artmıştır. Dolayısıyla, imparatorluğun kuruluşundan bu yana yapıların inşa edilmesini kolaylaştıracak teknik şartları sağlayan ve en önemlisi yapının finansman kaynaklarını yönettiği ve yönlendirdiği kabul gören binâ emînlerinin 18. yüzyıldaki konumları, inşaat etkinliklerinin yapılışındaki temel değişimler nedeniyle kökünden sarsılmıştır. Bu sarsıntı ve değişimi kuşkusuz devletin kurduğu geleneksel mekanizmanın bir parçası olan mimar başı/mimar ağa da geçirmekteydi. Ünvanların aynı kaldığı, fakat statülerin ciddi değişime uğradığı bir dönemde binâ emînlerinin görev sınırlarının neler olduğu konusu belgeler yardımıyla bu makalede ortaya konmaya çalışılacaktır.