ŞAM SULEYMANIYE KOMPLEKSİ: KONUMSAL VE MEKANSAL NİTELİKLERİ

Hac yolunda son ve önemli bir durak olan Şam'da Mimar Sinan tarafından Sultan Anahtar sözcükler: Osmanlı Mimarisi, Süleyman zamanında yapılan Süleymaniye Kompleksi, Suriye'deki Osmanlı mimarı örneklerinin en ıyısı olarak sayılmaktadır, inşa edildiği yıllar (1554-1555) Sinan'ın, Klasik Osmanlı Mimarisi'nin ilke ve ölçülerini belirginleştirdiği ve İstanbul Süleymaniye Küüiyesi'nin tasarımı üzerinde çalıştığı olgunluk yıllan idi. İstanbul'dan uzak oluşu ve çalışmalarının yoğunluğu nedeniyle Sinan tasarlamış olduğu Kompleks'in yapımını denetleyemezdi. Öngördüğü kompozisyondaki sadeliğin bu nedenlere dayandığı düşünülmektedir. Mekke'ye giden Hac kervanlarının dinlenme alanı olarak inşa edilen Kompleks'in konumu, hem işlevi nedeni ile hem de bir sembol olarak, bir anıtın taşıdığı öneme uygun bir dikkatle seçilmiş olmalıydı. Osmanlılar önemli yapıtları için ya bir tepenin üstü ya da bir su kenarını tercih etmişlerdir. Şam, Barada Irmağı ve kuzeyindeki Kasiyun Dağı ile her iki olanağı da sağlamaktaydı. üzerinde çalışan Sinan'ın, alanın düzlüğünü kullanmış olması, ya denetimini yapamayacağı bir yerde karmaşık bir tasarıma girmek istememesinden, ya da ne işlevsel programın, ne de varolan eğimin karmaşık bir tasarım gerektirmediğini görmüş olmasındandır. Alanın düzlüğü yanında çevresinin de boş olması Sinan'ın dikdörtgen şekilde bütünüyle simetrik yalın bir biçim tasarlamasına olanak vermiştir. Dikdörtgen alanın uzun aksında ve güneyinde yer alan cami ile kuzeyinde iki dikdörtgen bloktan oluşan tabhane, birbirlerini doğu ve batı yönlerinde sağlı sollu duvarlar ve mutfağı içeren hizmet bloku ile birlikte avluyu şekillendirmektedirler. Tasarımın genelinde üzerinde durulabilecek noktalar vardır. Birisi, ana kapıların konumlarıdır. Doğu ve batıya açılan bu kapılar, açık araziden camiye, oradan da kente dolaşımın sürekliliğini sağlamakta, nehre paralel bir aks oluşturarak alandaki tüm mekanları birbirine bağlamaktadır. Kompleks'in bir özelliği, kapıların Sinan'ın cami-medrese yapılarındaki son cemaat kısmından hemen sonra açılmaları uygulamasına uymamalarıdır. İkinci nokta, Kompleks inşa edildikten kısa bir süre sonra eklenen yapının (mederese ve arasta) ana aksının Kompleks'in aksı ile paralel olmayışıdır. Medresenin kıbleye yönlenme zorunluluğunun olmaması Sinan, tarafından diğer eserlerinde değerlendirilmiştir. Osmanlı külliyelerinde aks değiştirmeleri arazinin şekli, topografya ya da yola yönlenme gibi nedenlerle yapılmıştır. Bu tür etmenlerin görülmediği Kompleks'de ise, mimar belki de medrese ve arastanın baştaki planın parçası olmadığını vurgulamak istemiş olabilir. Bir başka nokta, ölçek konusundaki duyarlılıktır. Küçük ölçeğine karşın, bir Saray Vakfı olmasının gerektirdiği anıtsallık, baskı kurucu bir anlatım da yaratmaksızın gerçekleştirilmiştir. Son olarak, verildiği şekil ile Kompleks, Sinan'ın ulaşmaya çalıştığı mükemmel anlamda geometrik ve simetrik tasarıma sahip birkaç eserinden biridir. Kompleks'in merkezini bir yapı kütlesi değil, bir açık mekan boşluğu oluşturmaktadır. Ancak bu boşluk, bütün işlevleri ilişkilendiren bir avlu tanımındadır. Bu durumuyla, ortak bir açık mekan etrafında cami ve medreseden oluşturulan külliyeleri andıran Kompleks'de işlev gereği medresenin yerine hizmet bloku bulunmaktadır. Avlu, özellikle giriş noktalarından cami için iyi bir ön plan oluşturmaktadır. Kubbe ve iki minaresi ile caminin en önemli kütle ve varış noktası olduğu vurgulanmıştır. Avlu ile ilgili ikinci nokta, tamamen çevrelenerek kapanmış olmasına karşın, bağımsız duvar öğelerinin pencere boşlukları ile delinmiş olmasının, açık mekanlar arasında bir süreklilik ve açıklık yaratmasıdır. Altı metre genişliğinde ve 83 metre uzunluğunda doğrusal biçimi ile kısa bir alış veriş sokağı olan arasta, avlu ile tam bir karşıtlık içindedir. Sokağın orta kesiminde aks aralarından biri, sokağın bir kenarında medresenin giriş mekanı, diğer kenarında dışarıya açılan bir kapı için kullanılmıştır. Bu iki kapı, sağlı sollu dükkanlar arasında güzel bir sürpriz oluşturmaktadır. Medresenin kendisi, girişinin tam karşısında yer alan dershane ile tipik Osmanlı'dır. Buradaki avlu Kompleks'dekinin aksine tamamiyle kapalı mekan birimleri ile çevrilidir. Kompleks'in mekansal ve görsel kompozisyonu, içerdiği farklı mekansal şekillenmeler ile ilginç ve heyecan vericidir. Ayrıca duvarlardaki pencere boşlukları, arkadlar ve mekanların düzenlenişi, kapalı, yarı açık ve açık mekanlar arasında alanın bütünlüğünü ve güzelliğini güçlendiren bir süreklilik yaratmaktadır. Kompleks'in tasarımı, arazi seçimi, işlevsel programı, tasarım düşüncesi ve mekansal kompozisyonu ile, Osmanlı mimarının yapmak istediklerinin ideal bir modelidir denebilir. Kompleks'in, kentin hemen batı sınırlan dışında Barada Irmağı yakınına konumlandml-masının nedeni ana işlevidir. Uzun yoldan gelen kervanları dağa tırmanma güçlüğünden kurtarmak ve yolcuların gezmeleri ve alış veriş etmeleri için kente yakın olmalarını sağlamak bu işlevle bağlantılıdır. Kent sınırlan dışında yer seçmenin nedeni, kervanların dinlenmek için geniş açık alan gereksinmeleri ve kentin olağan yaşam düzeninin olumsuz etkilenmesini en aza indirmekti. Yer seçimi için kentin batısının düşünülmüş olmasının başka birtakım nedenleri de akla gelmektedir. Bunlar, Barada Irmağı batıdan doğuya aktığı için kente girmeden önce temiz suyundan yararlanabilmek, müsîüman mahallelerinin kentin batı kesiminde yer alması ve bir saray vakfı olan Kompleks'i kentin batısındaki zengin mahalleleri ile ilişki içinde görmeyi istemek gibi nedenlerdir. Basit bir işlevsel programı olan Kompleks'de onüç metre çapında tek kubbeli küçük bir cami, oniki odalı bir kervansaray, kiler ve fırını olan bir mutfak ile iki yemekhane bulunmaktaydı. Yapıldıktan kısa süre sonra medrese ile arasta eklenmiştir. Kompleks'in bir taraftan varlığını güçlü bir biçimde hissettirmesinin istenmesi söz konusu iken, kervanların dışarıda ağırlanacak olması, iklimden dolayı avluda namaz kılınabilmesi ve genelde namaz kılacakların sayısının az olacağı gerçeği karşısında yapının ölçülerinin küçük tutulması, yüksek bir anlayış ve duyarlılığın kanıtıdır. Kompleks, güneyinde dik bir yamaç olan oldukça düz bir alanda inşa edilmiştir. O tarihte İstanbul'da Süleymaniye için eğimlerin kullanıldığı bir tasarım