PAUL BLOOM VE DİNİ İNANÇLARIN ORTAYA ÇIKMASINDA EVRİMSEL RASTLANTI TEZİ

Çalışmamızda, ahlakın ve dinin kaynağı ile ilgili laboratuar çalışmalarıyla tanınan ve savunduğu; “evrimsel rastlantı” tezi ile uluslararası bilim camiasının dikkatlerini üzerine çeken Paul Bloom’un dini inançların nasıl ortaya çıktığına dair görüşlerini değerlendirip, ülkemiz bilim camiasına tanıtmayı amaçlamaktayız. Din felsefesinin temel konularından olan Tanrı ve Tanrı inancının kaynağı ile ilgili oldukça iddialı görüşlere sahip olmasına rağmen, Paul Bloom ve görüşleri ile ilgili Türkçe yazında daha önce herhangi bir çalışmanın yapılmamış olması böyle bir çalışmayı gerekli kılmıştır. Bloom’un din olgusunun insanla özdeşleşmiş evrensel bir gerçeklik olduğu vurgusu, konuyla ilgili bütün çalışmalarında görülmektedir. Kendisi evrimci ve naturalist bir görüş benimseyen Bloom, çalışmalarında dini inançların nasıl ortaya çıktığına dair kendisi gibi düşünen bilim adamları tarafında ortaya atılan görüşleri değerlendirmekte ve eleştirmektedir. Yaptığı eleştirilerden sonra kendisinin de tezi olan “evrimsel rastlantı” görüşünü ortaya atmakta ve savını destekleyecek argümanları sıralamaktadır. Biz de bu çalışmada, öncelikle evrimci-naturalist bilim adamlarınca dini inançların kaynağı ile ilgili ortaya atılan görüşlere ve Bloom’un bu görüşlere yaptığı eleştirilere yer verdikten sonra, Bloom’un ortaya attığı tezi ele alıp değerlendirmeye çalışacağız. Evrimci-naturalist görüşe sahip bilim adamlarınca dini inançların ve Tanrı inanışının kaynağı ile ilgili birçok görüş ortaya atıldığı malumdur. Biz çalışmamızda makalenin sınırlarını aşmamak adına sadece Bloom tarafından eleştirilen görüşleri, Paul Bloom’un ele aldığı kadarıyla incelemeye çalışacağız. Bloom’un ele alıp eleştirdiği ilk görüş; dini inanışların “doğal seçilim” yoluyla oluştuğunu iddia eden teoridir. Bu teoriyi savunanlara göre; dini inançları var eden ve ayakta tutan adaptasyondur. Bizim doğaüstü varlıklara inanmaya yönelik eğilimimiz, doğrudan seleksiyonun bir ürünüdür. Muhtemelen bu durum, dini inanışların fedakarane düşünce ve davranışı şekillendirmedeki rolünden kaynaklanmaktadır. Doğaüstü bir varlığa duyulan inanç, insanları muhtemelen daha ahlâklı ve dolayısıyla da eş veya sosyal partnerler olarak daha çekici kılmaktadır. Bloom’un dini inanışların kaynağı ile ilgili olarak ele aldığı ikinci görüş; bu inanışların kültür ürünü olduğu ve gözlemle öğrenilip, diğer kuşaklara aktarıldığı yönündeki tezdir. Bu teze göre; dini inançlar, bireyler tarafından sosyal öğrenme yoluyla edinilmiştir ve biyoloji veya evrim ile ilişkili olgulara indirgenemez. Bütün dillerde “ayak” kelimesinin tam karşılığının mevcut olması, muhtemelen insanların “ayak”ları hakkında konuşmak istemelerinden kaynaklanmaktadır. Bunun için “ayak” kelimesinin kendiliğinden herhangi bir kapasiteye sahip olduğunu söylemek anlamsızdır. Aynı şekilde, tanrılara, ölümden sonra hayata ve benzer şeylere inanmak, toplumlardaki belirli evrensel ihtiyaçlara ve isteklere cevaben doğal olarak ortaya çıkmış oldukları için evrensel olabilirler. Bu nedenle, tüm bu evrenseller aslında yetişkinler tarafından oluşturulan ve çocuklar tarafından öğrenilen kültürel birer icattır. İnsanlar, dini daha çok Roma tarihini veya basketbolun kurallarını öğrendikleri gibi öğrenirler. Dini inançların çoğu “öğrenilebilir” ve “hatırlanabilir” olmaları nedeniyle evrenselleşir. Örneğin; Hıristiyan inancına göre Tanrı, “beklenen” ve “dikkat çekici” kavramlarının mükemmel bir karışımıdır; dolayısıyla rahatlıkla insanların zihinlerine kazınabilmektedir. Bu bakış açısına göre din, insan beynine bulaşıp, onu manipüle eden kültürel bir parazittir. Bloom’un eleştirdiği bir diğer yaklaşım ise Marks tarafından ortaya atılan, dinin insanları uyuşturmak için ortaya çıkarıldığına yönelik tezler içeren afyon teorisidir. Bu teori, bir kişi olmanın zor olduğu fikriyle başlar. Her alanda kötülük vardır; sevdiğimiz herkes ölecek ve sonunda biz kendimiz de öleceğiz. Şanslı azınlık hariç, hayat gerçekten tiksindirici, kaba ve kısadır. Yaşamımızın bir anlamı varsa bile bu anlam oldukça zor anlaşılmaktadır. Bu yüzden varoluşun acısını dindirmek için bir uyuşturucu olarak dini benimsemişizdir. İnsan kargaşayla baş edemez. Doğaüstü inançlar hayata bir anlam kazandırarak, bu karmaşa problemini çözer. Dinlere göre insanlar sadece birer varlık değildir; Tanrı tarafından sevgiyle üretilmişlerdir ve onun amaçlarına hizmet ederler. Dinler, dünyanın iyinin ödüllendirildiği, kötünün cezalandırıldığı adil bir yer olduğunu söylemektedir. Dinler aynı zamanda insanların ölüm korkularını da giderir, kaderin acımasızlığına insanları razı eder ve modern hayatın insana dayattığı acı ve mahrumiyetleri telafi ederler. Naturalist bir gelişim psikoloğu olan Bloom’un, dini inançların kaynağına yönelik görüşlerini incelediğimiz bu çalışmada; onun, din olgusunu yadsınamaz bir gerçeklik olarak gördüğü sonucuna ulaştık. O, dinin insan hayatındaki öneminin farkında olduğunu gösterir bir tutum takınmakta ve birçok natüralistin aksine “non-overlapping magisteria” fikrine olumlu yaklaşmaktadır. İnsanın inanma hissiyatını doğuştan getirdiğini (fıtrat), yapılan bilimsel çalışmalarla ortaya koyan Bloom, teizm tarafından da rahatlıkla kullanılabilecek olan bu çalışmalardan, kendi görüşüne göre sonuçlar çıkarma çabasındadır. Ona göre; dini inanca yol açan belli bazı erken-ortaya çıkan bilişsel önyargılar vardır. Bunlar (önyargılar), beden-ruh düalizmini ile tasarım ve her şeyin bir amacı olduğu fikrini içerir. Bu önyargılar, tanrılara ve ruhlara, ahirete, evrenin tanrısal yaratımına inanmayı doğal hale getirmektedirler. Bunlar, dinin içinden yetiştiği tohumlardır. Bloom’u diğer natüralistlerden ayıran en büyük fark, insanın düalist bir doğada olduğunu ve yaratılışı kabul etmeye yatkın olarak dünyaya geldiğini kabul etmesidir. Blooma’a göre Tanrı’ya inanmak insanın iliklerine işlemiştir. Bu ayırıma rağmen Bloom’un yine de bir natüralist gibi davranarak, doğaüstü kabul ettiği her şeyi doğal nedenlere bağlama çabasında olduğu, çalışmanın ulaştığı sonuçlardandır. Esasen Bloom’un tek bir amacı olduğu yaptığı çalışmalarda görülmektedir. Onun amacı; son zamanlarda Richard Swinburne tarafından sıkı bir şekilde savunulan; Bilinç kanıtını ve tasarım delilini çürütmektir. Naturalist ve ateist bilim ve düşün adamlarınca dini inançların kaynağına yönelik ortaya atılmış görüşleri eleştirip, bunların hiçbirisinin inanma ihtiyacının nereden kaynaklandığına cevap vermediğini söyleyen Bloom, reddedemediği iki delilin (bilinç ve tasarım), doğal nedenlerle izah edilebileceğini ispatlayarak çürütmeyi hedeflemektedir. Aslında kendisin de itiraf ettiği gibi natüralistler de natüralizmin verilerine güvenmekte, inanmakta ve doğruyu orada aramaktadır. Kendisinin yaptığı da budur. Tasarımın bir tasarımcı gerektirdiği gibi bir gerçeği bilimsel olarak ispatlayanların olduğunu bilmesine, insanın maddesel ve ruhsal şeyleri ayırt etmek için iki ayrı mekanizmaya sahip olduğunu kabul etmesine rağmen; bunları evrimsel bir rastlantı olarak izah etmesi de bu duruma verilebilecek en güzel örnektir.