MİMAR SİNAN DÖNEMİ CAMİ YÜZLERİNDE BİÇİM GELİŞMELERİ

Bu yazı Sinan dönemi camilerinde yüzlerin biçim ve düzen ilkelerini ve bunların yapı, örtü, ve planlardaki değişmelerle ilişkili olarak gelişimi ve dönüşümlerini incelemektedir. Farklı yapım tarihlerine ve farklı yapı şemalarına göre yüzey bölümleri, yüzey öğeleri, ve ilişkileri, biçim bütünlüğü ve estetik biçim anlayışı açısından çözümlenmeye çalışılmıştır. İncelenen 25 cami daha çok klasik biçimin an olduğu İstanbul çevresinden ve 1540—1585 yılları arasındaki örneklerden seçilmiştir. Camiler yapım tarihlerine göre incelendiğinde cephe düzenlerinin belirli dönemlerde farklı Özellikler gösterdiği ortaya çıkmıştır. Bu özellikler belirli biçim farklılıkları yaratacak kadar kesin olup Sinan çağı yüzlerinin Erken,Klasik ve Klastik—Sonrası gibi üç ayrı dönemde çözümlenmesini gerektirmiştir. Sinan'ın ilk üç yapısı olan Üsküdar Mihrimah, Edirnekapı Mihrimah ve Şehzade camilerinde ağırlık, kütlesellik, sadelik, çeşit azlığı, oranlarda benzerlik gibi Özellikler henüz klasik biçemin olgunluğa erişmediği bir 'arkaizm' belirlerler. 1540—1555 yıllan arasındaki uygulamalar için böyle bir genelleme yapmak olasıdır. Bu denemelerden sonra Süleymaniye Klasik dönemin en olgun yapısı olarak, merkezilik, simetri, çerçeve ve sınır belirginliği, kademeli düzen, oranlarda yaklaşıklık, temel biçimlerin kullanımı gibi özellikler gösterir. 1570'lerden sonra 1585'e kadar, akılcı ve yapısal olmaktan çok, yüzey ve iç mekan etkilerine öncelik veren bir yaklaşım belirginleşmiştir. Gerek dış yüzeylerde, gerek iç mekanda sıkışıklık, tekrarlama, düşey çizgilerin egemenliği, türlerin fazlalığı, parçalann bütünden kopukluğu gibi özellikler göze çarpmaktadır. Osmanlı mimarisinde yüzey sorunları strüktürden ayrı olarak düşünülmemiştir. Nitekim Sinan dönemindeki yüz biçimi değişmelerinin de gerek farklı strüktür şemaları ile gerekse örtü, duvar ve taşıyıcı öğeler ile ilişkili olduklarını görüyoruz. Ancak, incelemeler şunu göstermiştir ki, Sinan'ın ayrımlı dönemlerde uyguladığı farklı strüktürel şemalar biçim amaçlan doğrultusunda yeğlenmişlerdir. Farklı dönemlerde kare, altıgen veya sekizgen kaidelerin kullanılması farklı yüzey uygulamalan ile sonuçlanmıştır. 1561 Tarihli Rüstem Paşa Camii Sinan'ın ilk kez sekizgen kaideyi kullandığı bir örnek olup, 1570—1585 yıllan arasında yoğunlaşan dış yüz biçimlerinin ilk denemesidir, Burada yapı tabandan yükseltilmiş böylece dış yüzlerde örtüye Kadar yükselen 2 boyutlu bir düzlem sağlanmış, Örtü ve gövde ilişkisi düzlem ve küre arasındaki ani bir değişme ile kesinleştirilmiş, pencere biçim ve gruplaşmaları alışılagelmiş kemer silueti biçimindeki gruplaşmadan farklı uygulanmışlardır. Sinan'ın bezemesel çini kaplamayı en yoğun olarak kullandığı bu cami dekoratif bir ilgiyi kanıtlamaktan çok, Sinan'ın geç döneminde pekiştireceği yüzey İlgilerine ışık tutmaktadır. 1570—1585 yıllan arasında genellikle sekizgen kaide uygulayarak yaptığı camiler salt dış yüzeylerinde değil, iç mekanlannda da yeni bir anlayışı ortaya koyarlar. 118 J. ERZBN Yan sahınlann tonozla örtülmesi ve dıştan genellikle düz çatı kullanılması, iç mekan genişlemesinin iki kat galeri kullanılarak yapının tüm iç mekan yüksekliğine yansıması içte ve dışta yepyeni görünümler sağlamıştır. Dışta piramid bir siluet ile sonuçlanan kademeli bir yükselme yerine düzlemsel yüzler, içte kolonlarla daha sıkışmış ve bölünmüş bir mekan, bunun sonucu olarak ışık sağlamak üzere sık bir pencere düzeni gelişmiştir. Erken ve Klasik dönem yapılarında söz konusu olan iç mekan ve dış yüz ilişkisi geç dönem yapılarında çok zayıflamıştır. Yapıya dışarıdan bakıldığında, iç düzenin anlaşılması zordur. Geç dönem yapıları merkezden ve kubbeden hareket edilerek tasarlanmış bütünler olmaktan çok, hiç değilse dış görünümleri bakımından, kent yapısının bir parçası olarak düşünülmüşlerdir; yüzler dış mekanın bir sının olarak düşünülmüştür. Bu gelişmeler Avrupada Onaltmcı Yüzyıl ortalanna doğru pekişen Manyerist yaklaşım ile bir biçim parelelliği göstermektedir. Bu, yaklaşık zamanda Osmanlı imparatorluğunun Duraklama Dönemi'ne girmesi ile gelişen sosyo—ekonomik gerginliğin doğal bir sonucu olabilir. Bu incelemede Sinan dönemi biçim dönüşümlerinin dış etkileri üzerinde durulmamıştır. Ancak, Osmanlı Mimarisinin Onaltıncı Yüzyıl'in ikinci yansında kazandığı biçimsel yenilikler Anadolu ve Akdeniz kökenli etkiler sonucu olarak yorumlanabileceği gibi, Osmanlı kültürünün Batı'ya ilk bilinçli açılımı olarak da değerlendirilebilir. Nitekim, Sinan'ın geç camilerinde iç mekanda ve dış yüzlerde gördüğümüz özellikler, Onsekizinci Yüzyıl'da Batılılaşma hareketleri sonucu Osmanlı mimarisine aktanlan yüzeysel özelliklerden çok daha bilinçli ve köklü bir Batı anlayışı kanıtlamaktadır. Bu bakımdan, Sinan dönemi Osmanlı mimarisi uluslararası bir kültür gelişiminin bir parçası olarak değerlendirilmelidir. Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethi ile başlıyan ve kapsamlı uluslararası ilişkilerle de olgunlaşan Osmanlı kültürünün klasik çağı, Sinan döneminin sona ermesi ile bitmiştir.