İnsanî Tümeller, İnsan Doğası Ve İnsan Kültürü (Çeviri)

İnsani tümeller-ki yüzlercesi tanımlanmıştır- kültür, toplum, dil, davranış ve zihnin, etnoğrafya ve tarihin bildiği tüm insan toplulukları arasında bulunan niteliklerinden oluşur. Bu tür tümellerin her biriyle ilgili temel anlayışları ve sorunları- türlerini, nedenlerini ve onların incelenişini şekillendirmiş olan yöntebilimsel ve disiplinle ilgili düşüncelerisunduktan sonra, insani tümellerin insan doğası ve insan kültürüyle nasıl bağlantılı olduğu konusundaki sorunlardan bazılarını dikkatle inceleyeceğim. Bazı örneklerle başlayacağım. Kültürel alanda, insani tümeller, mitleri, efsaneleri, günlük rutinleri, kuralları, şans ve geçmiş örnek kavramlarını, beden süslemeyi, aletlerin üretimini ve kullanımını içerir; dil alanında tümeller dilbilgisini, sesbirimlerini, çok anlamlılılığı, kinayeyi, karşıt anlamlıları, kullanma sıklığı ve kelimelerin uzunluğu arasındaki ters orantıyı içerir; sosyal alanda tümeller, iş bölümünü, sosyal grupları, yaş sınıflandırmasını, aileyi, akrabalık sistemlerini, etno-merkezciliği, oyunu, değiş tokuşu, iş birliğini ve karşılıklı oluşu içerir; davranışsal alanda tümeller saldırganlığı, el kol işaretlerini, dedikodu yapmayı, yüz ifadelerini içerir; zihin alanında tümeller, duyguları, dikotomik ( ikilikçi) düşünceyi, etrafına karşı uyanık olmayı ya da yılanlardan korkmayı, empatiyi ve psikolojik savunma mekanizmalarını içerir. * Donald E. Brown, "Human Universals, Human Nature & Human Culture," Daedalus 133, no. 4 (2004), http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=5009618881. 304 İnsanî Tümeller, İnsan Doğası Ve İnsan Kültürü www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Çok sayıda tümel, net bir şekilde bu basmakalıp alanlardan birinin ya da diğerinin içine düşmez, onlara tezat oluşturur. Akrabalık terimleri ( İngilizce’de ‘baba’, ‘anne’, ‘erkek kardeş’, ‘kız kardeş’, ‘kuzen’, v.b. içeren terimler grubu) eş zamanlı olarak sosyal, kültürel ve dil bilimseldir. Emlak kavramı sosyal ve kültüreldir. İntikam, hem davranışsal hem de sosyaldir. Yalan söyleme ve sırasını bekleyerek konuşma, eş zamanlı olarak davranışsal, sosyal ve dil bilimseldir. Çok sayıda davranışsal tümel, neredeyse kesin bir şekilde kendine özgü, ithaf olunmuş, sinirsel alt desteklere sahiptir ve zihinsel tümeller de böyledir. Antropolojik düşüncede yer alan tümellerle ilgili bir ayrım, emik (kültüre-özgü) ve etik (kültürel olarak tarafsız) arasındaki ayrımdır. Bu sözcükler ( dilbilimsel ‘fonemik’ ve ‘fonetik’ terimlerinden elde edilmiştir), açık bir biçimde ve bilinçli olarak insanların kendi kültürel anlayışlarında temsil edilen niteliklerle, var olan fakat açık ya da bilinçli yerel kültürel anlayışların bir parçası olmayan nitelikler arasında ayrım yapar. Nitekim her toplum dilbilgisi olan bir dile sahiptir, fakat her toplum dilbilgisi fikrinin açık kültürel bir betimlemesine sahip değildir. Yalnızca dilbilgisine sahip olmak etik bir olgudur. Şayet kültürel olarak da temsil edilirse, bu durumda aynı zamanda emik bir olgudur. Etik olarak, herkesin bir kan türü vardır, fakat kültürel olarak kan türleri arasında ayrım yapmak ( kan türü ve evlilik uyumu arasında bağlantılar kuran Japon inançları durumunda olduğu gibi) evrensel olmaktan uzaktır. Emik tümeller muhtemelen etik tümellerden çok daha enderdir. Çoğu tümel başka alt tümellere ayrılır. Nitekim vasıtalar ve bazı genel araçlar ( kesiciler, kaplar, v.s) tümeldir. Duygunun yüzdeki ifadesi bir tümeldir, tebessümler, kaş çatmalar ve diğer birtakım ifadeler de öyledir. Bazı tümeller basit olsa da ya da nisbeten basitmiş gibi görünse de, başka bazıları karmaşıktır. Etnosentrizm (yabancı düşmanlığı) ya da roDonald E. Brown / Süleyman Aydın 305 mantik sevgi örneklerine bakalım. Her ikisi de basit kişisel özellik ya da davranıştan ziyade karmaşık şeyler ya da belirtiler olarak anlaşılırlar. Çoğu tümel, bireyselden ziyade kolektif bir referans nesnesine sahiptir. Nitekim müzik ve dans tüm toplumlarda bulunur, fakat tüm bireyler dans etmez veya müzik yapmaz. Başka bazı tümeller, bazen sadece bir cinsiyet ya da diğerinde veya belli yaş aralığında olsa da, tüm (normal) bireylerde bulunur. Nitekim kadınlar her yerde çocuk bakımı konusunda çoğunluktadırlar ve ortalama olarak kocalarından daha gençtirler. Çocuklar her yerde müthiş bir hünerle, dil öğrenirler, fakat yetişkinler bunu yapamaza. Diğer taraftan, bebeklik çağının üzerindeki herkes, el kol işaretleri, ‘değil’, ‘ya da’, ‘türünden’, ‘daha büyük/daha az’, ‘kısmen/tamamen’ v.s. gibi temel mantıksal kavramları kullanır; herkesi sınıflandırma yapar; herkesin sevdiği ve sevmediği şeyler vardır. Tümel türlerini ayırt etmek önemlidir. Biçimsel olarak ayrı türler, mutlak tümelleri, yakın tümelleri, koşul tümellerini, istatistiksel tümelleri ve evrensel havuzları içine alır. Bu yazının başında listelemiş olduğum tümeller, mutlak tümellerdir- tarih ve etnoğrafyanın bildiği tüm insan toplulukları arasında bulunurlar. Yakın bir tümel, aksine, bazı az bilinen istisnaları olan ya da bazı istisnalarının olabileceğini düşünmek için neden olan tümellerdir. Ateş elde etme ya da evcil köpekler koruma, yakın tümellerdir, zira ateşi kullanan fakat onu nasıl elde edeceğini bilmeyen ya da köpek sahibi olmayan çok az sayıda insan topluluğunun var olduğuna dair sağlam haberler vardır. Çok sayıda özellik, bir tedbir işareti ifade etmek için ‘tümel ya da yakın tümel’ olarak tasvir edilir. ( aşağıda tasvir edilecek örnekleme sorunları göz önüne alınırsa). Nitekim dünya genelinde vurmalı çalgıları ya da derin-notalı çalgıları, ritüellerde kırmızı, beyaz ve siyah renklerini önemseme muhtemelen ‘tümel ya da yakın tümel’ olarak betimlenmelidir.