GIYASEDDİN CEMŞİD EL-KAŞH VE MUKARNASLAR

Giyaseddin Cemşid el-Kaşi'nin Miftah eUHisab adlı kitabında sözünü ettiği yapmadan önce el-Kaşi'yi daha derinlemesine incelemeyi gerekli gördük. Kaşan'da doğan el-Kaşi aynı kentte 1407-1416 yılları arasında astronomi ile ilgili dört risale yazar. Bu sıralarda Semerkand Uluğ Bey'in önderliğinde yoğun bir bilim etkinliğine sahne olmaktadır. Uluğ Bey 1420 yılında gözlemevinin yapımını başlatır ve bu amaçla el-Kaşi'yi Semerkand'a davet eder. Gelişinden hemen sonra gözlemevinin bilimsel ve yapımsal sorumluluğunu yüklenen el-Kaşi kısa sürede yapımı bitirir ve ardından matematik ve astronomi üzerine dört çalışmasını daha tamamlar. Bunlardan 1427 yılında yazdığı Miftah el-Hisab, matematik konusunda ileri seviyedeki katkıları yanısıra ondalık kesirleri tanıtmasıyla dikkat çeker. Aynı kitabın bir bölümü kemer, kubbe ve mukarnasları içerir. Bunlardan başka tarihi belirsiz altı risale daha yazan el-Kaşi 1429 yılında gözlemevinde çalışırken ölür. Bilim adamı olarak üstün, değerlere sahip el-Kaşfnin kişiliği hakkında bazı ipuçlarını babasına yazdığı mektuptan çıkartabiliyoruz. Sürekli kendisini Övme merakı yüzünden yer yer kendisiyle çelişkiye düştüğünü ve gözlemevini büyük boyutlu araçlarla donatmak amacıyla Ulug Bey'i yanıltmaktan çekinmediğini görüyoruz. Mektubundaki bir pasaj kişiliğini çok iyi sergilediği gibi mimarlık 48 METU JFA 1990 ALPAY OZDURAL teknolojisi tarihi açısından bizi yakından ilgilendiriyor. Yer tesviyesi için kullanılan üçgen biçimindeki düzecin ikizkenar olması gerekmediğini savunan el-Kaşi bunu hemen anlayamadıkları için diğer matematikçileri azarlıyor. Böylece mimariyle yakın ilişki içinde bulunduğunu da gözlemiş oluyoruz. Çağdaşı bir yazar Uluğ Bey'in el-Kaşi'nin kaba tutumlarından hoşlanmadığını ancak bilgisi yüzünden katlanmak zorunda kaldığını söylüyor. Aynı mektuptan el-Kaşi'nin işi dışında aruz gibi farklı konularla da ilgilenmiş olduğunu öğreniyoruz. Bu tür çok yönlü merakları olan yazarımızın gözlemevi yapımı nedeniyle mimarlıkla, dolayısıyla mukarnaslarla yakınlık kurmuş olması çok doğal. Ancak kitabında bazı mimari elemanlara yer vermesinin nedeninin yalnızca bir akademik merak olmaması gerek. Genel olarak elemanların alanlarını ölçme konusunda bazı kurallar saptamaya çalışan yazarımızın temel amacının yapım sırasında bina ölçümüyle uğraşan kişiler için bir el kitabı hazırlamak olduğu düşünülebilir. Nitekim İskenderiye'n Heron gibi bazı ünlü matematikçilerin de kitaplarında bu amaçla bazı mimari elemanlara yer verdiğini biliyoruz. Uluğ Bey Medresesinde mukarnaslar kullanılmamış olabilir. Ancak bu dönemde yoğun bir yapım etkinliğine sahne olan Semerkand'da yazarımızın incelemek için mu kamaş bulmakta güçlük çekmiş olduğunu sanmıyoruz. Miftah ei-Hisab'taki Mukarnaslar Bölümünün Özet Çevirisi: Mukarnaslar düzlem ve kenarlarıyla kırılarak yükselen bir tavandır. Her kenar yanındakiyle dik, yarım dik veya birbuçuk dik açı yaparak kesişir. İki düzlem ve tavanının oluşturduğu birime *yuva* adı verilir. Yatay düzlemdeki en uzun kenar mukarnas ölçeği olarak kabul edilir. Mukarnaslar dörde ayrılır: basit, çamurdan, kavisli ve Şirazi. Basit mukarnaslarda yuvalar yalnızca baklava-benzeri ve dikdörtgenlerden oluşur. Tavanlarında ise şu şekiller bulunur: kare, baklava, badem, yanm-kare, yanm-baklava, ıki-bacaklı (badem-tamamlayan da denir) ve arpa-tanesi. Kare, baklava, iki-bacaklının uzun kenarı, yanm-kare veyarım-baklavanın bacağı, ve arpa-tanesinin kısa kenarı birbirlerine ve hepsi mukarnas ölçeğine eşittir. Karenin kenarı = 1 ise; bademin veya tamamlayanın kısa kenarı = 0,414214; yarım baklava = 0,765367. Tavanlardaki şekillerin alan değerleri ise şöyledir: kare - 1; baklava = 0,707107; badem = 414214; yanm-baklava = 0,353553; badem-tamamlayan = 292893; yanm-kare = 0,5. Çamurdan mukarnası İsfahan'daki eski yapılarda gördük. Esas olarak basit mukarnasa benzer, ancak sıra yükseklikleri eşit değildir. Kavisli mukarnas da basit mukarnasa benzer, fakat tavanları kavislidir ve tavanların arasına üçgen veya iki-bacaklılar girer, yuva yüzeylerinin taban kenarları yalnızca şu değerlerden birine sahip olabilir: 1; 0,707107; 0,414214; 0,765367. Bütün kenarların toplamı düzeltme katsayısıyla (1,726045) çarpıldığında yuvaların alanı bulunmuş olur. Araya giren elemanların alan değerleri şöyledir: Üçgen = 0,5o7129; kısa-ikı-bacaklı = 0,610328; uzun-iki- bacaklı = 1,014473; kavisli badem = 0,633709. Eğer mukarnasın en üst sırasında arpa-taneleri bulunuyorsa, bunların alanını bulmak için uzun köşegeni kısa köşegenin yarısıyla çarparız. Şirazi mukarnas kavisli mukarnasa benzer, fakat yuva tabanları daha derindir ve tavanlarında üçgen, dörtgen, beşgen, altıgen, sarkıt veya başka şekiller bulunur. Bu mukarnas türünde alan ölçümü ancak bir cetvel aracılığıyla yapılabilir. Bulunan yuva kenarlarının değeri yine düzeltme katsayısıyla çarpılır. EL-KASHI AND STALACTITES METU JFA 1990 49 Yapı ustaları önce her yuvanın profilini veren alçıdan bir örnek hazırlar, sonra bunu çoğaltır ve yuvaları bunlarla inşa ederler. Ancak kemerin arkasına rastlayan elemanlarda düzeltme yapmak gerekebilir. Sonuç olarak, el-Kaşi'nin mukarnaslar konusunda anlattıklarının mimarlık tarihi araştırmaları açısından önemli katkıları olacağını söyleyebiliriz. El-Kaşi sistematik bir yaklaşımla mukarnaslan temel elemanlara indirgeyerek açıklamakta, ancak tasarım ve kompozisyon konularını ihmal etmektedir. Ayrıca, verdiği bilgileri farklı yörelerdeki mukarnaslar için genel kurallar olarak kabul etmek yanıltıcı olabilir. Bu konuda mevcut örnekler üzerinde araştırmalar yapmayı yararlı görmekteyiz.